...Kəbleyi Qulunun böyük oğlu Xanlar 1917-ci ildə gedir Ağdama, xeylax mal vurub tərpənir Qalaya sarı. Dan üzü gətir­diyini satır, şər qarışanda Abdala qayıdır. Şuşalı dostları çox deyir qal, Xanlar az eşidir. Arabaya oturub kəlləri dəhmərləyir. Xocalı­dan keçəndə ürpənir, beşatılanı çıxarıb qaraltını nişan alanacan dərənin üstdən bir güllə atırlar, ikincidə kəl yıxılır, samı qırılır, qalır yolun ortasında. O biri kəl təkbaşına arabanı çəkib aparır. Qarqar­dan keçib, Qızılcabeldən aşıb, Aranzəminin, Piracamalm altından adlayıb, Ağbulaqdan dönür Abdala - düz rəhmətlik Qulu kişinin qapısına. Xanların anası tezdən sübh namazına qalxır, həyətə çıxanda görür araba çardağın qabağında dayanıb, kəlin biri yoxdu, o biri də arabanın altında yatıb. Cumur irəli: "Ay Xanlar, ay Xanlar!” Xanlar nə gəzir? Xanlar Xocalıda birinci güllədən keçinəndi. Camaat şivən səsinə oyanır, başıpapaqlılar atlanıb arabanın rəddiylə Qalaya sarı çapırlar. Aranzəmində qanın izinə düşüb, düz Xanların vurulduğu yerə gəlib çıxırlar. Kəlin meyiti yolun ortasında qalıbmış... Üçü verən kimi Qasım evdən çıxır, dörd gün keçir, beşinci gün geri dönür, atm belindəki həvgəni yerə düşürür, içindən 24 (!) sağ əl çıxarır. "Söyün, ay nənə, - deyir, - oğlunun qanını aldım”. Anası təzədən şivən qoparır: "Nəyə söyünüm, a öyü dağılmışm oğlu, 24 ananı ağlar qoymağına, ya adam qırmağına?” Qasıma sözmü çat­dırmaq olar, qayıdır ki, aaz, adam öldürməmişəm ey, bunlar hamısı dığa qoludu...

 ...Sahibinin mehribanlığını duyubmuş kimi qara kəl başını qal­dırdı, heyvan dilində Allaha yalvardı ki, bir də bu qapıya cənazə daşımasın, yazıqdı. At ona baxanda Allah bəxtəvəridi, bir ayağı şərdədisə, üçü xeyirdə, dava-dalaşda, deyişmədədi. Kəhər telini gözünün üstündən atmaqla öküzə acıq verdi. Həm də xatırladı ki, bir yol onu da kəl kimi yükləmişdilər...

 ...Hazırcavablıqda, mərdlikdə Qarabağ mahalında ad çıxarmış Abdal Qasımın erməni-müsəlman qırğınında göstərdiyi şücaətlər­dən sonra bir az da nüfuzu artmış, sağlığında əfsanələşmiş bu qəh­rəmanla çörək kəsmək istəyənlərin sayı-hesabı itmişdi. Bir gün Şuşaya – çox hörmətli qala bəylərindən birinin məclisinə dəvət alan Qasımla olduqca sərt bir şərt kəsilir: bəy səkkiz pilləkən dü­şüncə onu güldürməsə, Qasım güllənəcək. Çar-naçar razılaşan Abdal Qasım bəyin zarafatla işi olmadığını gözəl bilirdi. Amma indi ki vəziyyət belədi, geri durmaq kişilikdən deyil. Bəy yeddi pil­ləkən düşür, Qasımın bir sözünü də eyninə almır. Əhli-məclis indicə qanlı bir tamaşanın şahidi olacağını düşünür. Səkkizinci pilləkənə ayağın qoyanda Qasım dözmür, deyir, a sənin dədənin beynini..., qapında qan düşəcək deyin, dodağını niyə sallamısan? Bəy uğunub gedir. Qasımı yola salanda ona məktub verir ki, Ağcabədidə mənim mülkümə baxan darğa var, ona çatdırarsan, sənin bəxşeyişini verə­cək. Qasım həmən bu atın belində gəlir Abdala – uşaqlara baş çək­məyə. Evdə məktubu açıb oxuyur, görür qala bəyi yazıb ki, bəs Qasıma iki xurcun qar verərsən. Altdan da qəşəng imza atıb (qışm oğlan çağları olub bu). Qasım məktubu atır evə, iyulun ortalarında "Ya Allah” deyib, atın başını Ağcabədiyə sarı döndərir. Məktubu yiyəsinə çatdıranda darğanı az qala yayın cırhacırında don vura. Bəyin də sözündən keçə bilmir, qalır mat-məəttəl. Qasıma yalvarır, gəl bu qarı dörd xurcun taxılnan əvəz eləyək. Qasım nəm-nüm eləyir ki, bəs bəy razı olmaz. Darğa deyir, sən razı ol, bəyi yola gətirmək məndən. Razılaşırlar. İki yekə xurcun taxılı Qasımın atına, ikisini də darğanınkına yükləyib, qonağı hörmət-izzətlə yola salırlar. Qasımın atının bərkə düşdüyü həmin əhvalatın üstündən bir ay ötməmiş darğa olanları Şuşada bəyə çatdırır. Bəyi gerçəkli don vurur, darğanı söyüb yamanlayır, axın "əşşi, bu Qasımı çox eşitmişdim, indi təzədən gör­düm ki, deyiləncən varmış” deyə özünə təsəlli verir...

 ...Kəlin nənni kimi yırğaladığı geriki arabada balalarını böyrünə yığıb oturan Maya xanım ərindən razıydı – neçə qızdan sonra bir oğulları, bir tikə çörəkləri, hörmətləri də ki bir mahalı tutmaz. Ağalar bəyin qızı Abdala gəlməydi, Qasım onu halallıqla, dədə-baba qayda- sıyla almışdı, götürüb qaçmamışdı. Ermənilərin qorxudan tük saldıq- ları ərinin qız-gəlində cavanlıqdan gözü olan deyildi, heç erməni hax- çilərinə də dönüb baxmazdı, halbuki Qasımdan ötrü Təkirdən, Ağbulaqdan adlayıb onların qapısına gələnlər də olurdu... Maya xanı­mın Murtuza adlı balaca qaynını da ermənilər qətlə yetirmişdi, taleyin işinə bax ki, Murtuzanm nəvəsi bala Murtuzanı da 70 ildən sonra eyni yerdə ("Vışka”nm yanı), həmin kəndin erməniləri gülləylə vurub öldürəcəkdilər. Hələliksə çox şeydən, onu arabanın addımbaaddım yaxınlaşdırdığı faciədən də xəbərsiz Maya xanım dünyadan razı halda kirvələrinin arvadıyla şirin söhbətlərini xatırlayırdı.

 Qasım atını əmisi oğlunun atı ilə qoşalaşdırdı, beşatılanını onun çiyninə salıb, mauzerini götürdü. Atını sürüb təzəcə uzaqlaşmışdı ki, irəlidən atəş səsi eşidildi. Əmoğlunun dalağı sancdı, bu atəş xeyirliyə deyildi, o öz mauzerinin səsini gendən tanıyırdı. Atan yad adamıydı. "Qasımı vurdular!” Özünü çatdıranda at Qasımın başı üstdə kişnəyir, köçü haraya çağırırdı. Onu tanımadan atmışdılar. Beyləqan camaatı Abdal Qasımı Peyğəmbər məqbərəsində basdırmaq istə­yirdi: "Burda ölənin yeri cənnətdi”. Əmisi oğlu razı olmadı, Abdal Qasımı adının sol tərəfində torpağa tapşırdılar...

 P.S. ...Nəvə Qasım danışır ki, atam öləndə mənə son sözü bu oldu: "Sən Abdal Qasımın nəvəsisən, Əfqan kişinin də oğlu – unutma! Bizim bu xalqdan düşmənimiz olmayıb, ermənidən dostumuz. Bir də bunu yadında saxla...”

 Aprel, 2000