8 may 1992-ci ildə “Reuters”in Moskva bürosunun müxbiri Devid Lüqren “Turan” Agentliyinin ofisinə gəldi. Bütün xarici jurnalistlər kimi o da Şuşanın ətrafında baş verən hadisələrlə maraqlanırdı. O dövrdə “Turan”ın ofisi sonsuz sayda zəng vuran, yanımıza gələn, kömək istəyən və tez-tez mesajlarını redaksiyalarına bizdən göndərən xarici KİV nümayəndələrinin hamısı üçün bir yığım və informasiya məntəqəsi idi. O illərdə etibarlı rabitə ya telefonla, ya da telekslə aparılırdı, hətta fakslar hələ çox da populyar deyildi. Boyu təxminən iki metr olan Devid enerjili bir gənc idi. O, bizim Müdafiə Nazirliyinin Şuşada döyüşlər olduğuna dair rəsmi cavabından məmnun qalmadı və onun üçün rəsmilərlə görüşlər təşkil etməyimizi xahiş etdi. Devidlə birlikdə o vaxtkı xarici siyasət üzrə dövlət müşaviri Vəfa Quluzadənin yanına getdik (o zaman bu, nə qədər asan idi!), o, “Reuters”ə verdiyi müsahibəsində cəbhədəki vəziyyəti qiymətləndirdi. Aydınlaşdırıcı bir sualla - Şuşanı kim idarə edir? – bağlı Quluzadə o vaxtkı dövlət başçısı Yaqub Məmmədovun köməkçisini çağırdı. "Döyüşlər gedir" deyə o, qısa cavab verdi. İnadkar müxbir bununla kifayətlənmədi və cəbhə bölgəsinə getmək üçün kömək istədi. O vaxt ölkə rəhbərliyi xarici müxbirləri göndərmək üçün hər şeyi edir, onlara erməni təcavüzünün nəticələrini və qaçqınlarla bağlı vəziyyəti görmək imkanı yaradırdı. Buna görə Müdafiə Nazirliyinə müraciətimiz müsbət qəbul edildi və vertolyotla Ağdama uçmaq üçün Zabrata getməyimiz təklif edildi. Hava limanında bizi kiçik "MI-2"yə mindirdilər və bir saatdan az müddətdə Devidlə mən artıq Ağdamdaydıq. Ağdamın özünümüdafiə qüvvələri ilə danışdıq, lakin yeni bir şey öyrənmədik. Oradan yerli daxili işlər şöbəsinə getdik və yalnız orada Ağdam polisinin rəisi birmənalı olaraq dedi: "Şuşa erməni quldur birləşmələrinin əlindədir." Bu mənim üçün şok oldu, çünki hamımız əmin idik ki, Tehranda sülh sazişi bağlanıb, Şuşaya hücum özfəaliyyətdir və qarşısı alınacaq. Bununla birlikdə, polis rəisi qəti şəkildə dedi - "şəhəri itirdik". “Ağdam istiqamətindən hücuma keçməyə çalışdıq, lakin uzağa gedə bilmədik. Ermənilərin tərəfində muzdlular var və birini öldürdük”, - dedi, bizə fotoşəkili olan bir sənəd təqdim etdi. Bu, sahibinin adının yazıldığı bir jurnalist kartı idi - “Murad Muradyan”, Livan qəzetinin müxbiri. "Bir müxbir əlindəki avtomatla ön cəbhədə nə edirdi?" – deyə polis rəisi soruşdu. Polisdən ayrıldıqdan sonra poçta getdik, burada telefonçu qızlar Devidi “Reuters”in Moskva bürosuyla əlaqələndirdi və o, Şuşanın ermənilər tərəfindən ələ keçirildiyi barədə ilk məlumat verən şəxs oldu. Ağdamdan ağrılı ürəklə qayıtdıq, daha doğrusu, Devid bir gün ərzində Bakıda qəbul edilib, helikopterə mindirilib Ağdama göndərilməsindən və elə həmin gün eyni vertolyotla geri qayıtmasından çox məmnun idi və təəccübləndi. Artıq Bakıda belə bir "servis" üçün bir şey ödəməyə çalışan Devid məni uğurlu səfəri "qeyd etmək" üçün şam yeməyinə dəvət etdi. Şuşanın tutulmasından niyə bu qədər əsəbiləşdiyimi və bir restorana getmək həvəsim olmadığını başa düşə bilmədi. Düzü, ona bir şey izah etməyə heç çalışmadım. Bakıda bir-iki gün işlədikdən sonra Devid yenidən ofisimizdən və rabitəmizdən istifadə etdi. Moskvaya yola düşməzdən əvvəl vidalaşmaq üçün gəldi və “Turan”a bir butulka «Remy Martin» konyakı hədiyyə etdi. Depressiyamızın səbəblərini onsuz da dərk edərək "Əhvalınız olanda için" dedi. Bu butulka bir müddət rəfimizdə qaldı, bundan sonra “Turan”ın direktoru Mehman Əliyev dedi: "Rədd edin onu, ya da kiməsə verək, onu içməyə dəyməz". "Xeyr, heç kimə verməyəcəyik", - deyə mən etiraz etdim, "Şuşa azad edildikdə bu şüşəni açacağıq". O vaxtdan bəri «Remy Martin» qutusu 28 ildir agentliyin seyfində toz toplayırdı və onu yalnız ofidən ofisə köçdüyümüz zaman, seyfin içindəkiləri götürərkən xatırlayırdıq. Sonuncu dəfə bu, 2017-ci ilin avqustunda, “Turan”ın ofisində axtarış aparıldığı zaman baş vermişdi. Daha sonra “Turan”a qarşı qurama cinayət işi çərçivəsində agentliyin ofisində bir neçə dəfə axtarış aparıldı və bütün sənədlər götürüldü. Vergilər Nazirliyinin müstəntiqləri sənədləri araşdırarkən “Remy Martin”lə qarşılaşdı və təəccüblə soruşdu – Bu, nədir? Bunun Şuşanın qurtuluşuna qədər saxladığımız simvolik bir hədiyyə olduğunu izah etdim. "Hə, demək, onu heç zaman içməyəcəksiniz" deyə müstəntiq istehza ilə dedi. “Heç vaxt nə deməkdir, demək istəyirsən, əsla azad etməyəcəyik?” - Hirsləndim. Sərt tonum vergi məmuruna təsir etdi və o, heç nə demədən konyak qutusunu yenidən seyfə qoydu... Konyakı və Devidi 7 noyabr 2020-ci ildə Şuşanı azad etmək üçün əməliyyat başlayanda xatırladım. Fikrən geri qayıdıb bu illər ərzində yaşadıqlarımı anlamağa çalışdım. Şuşanın azad edilməsi sadəcə hərbi bir qələbə deyildi, çünki bu gün özümüzü məğlub stereotipindən, otuz il içimizdə yaşayan milli alçalma sindromundan azad edirik. Ermənilərlə müxtəlif tədbirlərdə görüşdüm, 1998 və 2019-cu illərdə Ermənistanı iki dəfə gəzdiyim zaman opponentlərdən eyni tezisi eşitdim – vuruşa bilmirsiniz, 25 ildir, heç bir şey edə bilməmisiniz, motivasiyanız yoxdur və s. Etiraf etmək lazımdır ki, Azərbaycanın müstəqillik illərində qazandığı bütün iqtisadi nailiyyətlər bizə son bir ayda yaşadığımız yüksək dəyər hissi verməmişdi. Şuşanın azad edilməsi bir bayram şoku idi, amma ən güclü müsbət şoku əvvəllər - müharibənin ilk günlərində, nəhayət: “Füzuli rayonunun kəndləri azad edildi” sözləri səsləndiyi zaman yaşadıq və belə davam etdi. 2016-cı ilin aprel ayı göstərdi ki, bizə döyüşməyə icazə verilməyəcək, yaxın illərdə bu barədə düşünməyə dəyməz. Buna görə müharibənin başlanması ilə bağlı əsas narahatlıq cəbhədəki uğurlar deyil, böyük gücün yenidən “müharibəni dayandırın!” deyə səslənəcəyi qorxusu idi. “Remy Martin”i xatırlayanda qeyri-ixtiyari düşündüm, 29 yaşında konyakın dadı necədir? İçməyə hazırlaşarkən istər-istəməz fikirləşirsən: “Bəlkə, Laçına saxlayaq? Və ya bəlkə, müharibənin bitməyini gözləyək? Çox təəssüf ki, Devid Lüqren bir daha gəlməyəcək.    

---