İnsanın formalamasında onun gen xüsusiyyətlərindən başqa yaşadığı ərazinin də təsiri böyükdür. Öz müşahidələrimdən çıxış edərək qeyd edirəm ki, dağlıq ərazidə yaşayanlarda daha çox hökm, güc, mərdlik, düzəngah aranda yaşayanlarda təmkin, astagəllik üstünlük təşkil edir. Milli genin də təsiri zəif deyil, amma ərazi təsiri ilə milli gen birliyi hər bir milli qurumda özünü göstərməkdədir. Bu, insanların yaşam tərzində, ailə quruluşunda, həyat hadisələrinə münasibətlərində, hətta yeniliyi qəbul etmə tərzində də təzahür edir. Ümumiləşmə bolluğu oiduğuna görə həyatın bədii inikası olan bədii əsərlərdə qeyd etdiyimiz xüsusiyyətlər daha qabarıq nəzərə çarpır. Ədəbiyyatımızda müxtəlif aspektdən qadın surətləri dəfələrlə araşdırılmış, təhlil edilmiş, zaman-məkan sirası müəyyənləşdirilmiş, əsərlərin milli kolorit zəminində təhlilinə diqqət yetirilmişdir. Lakin həmin zaman-məkan-milli kolorit zəminində kişi surətləri xüsusi təhlil edilməmiş, əsərin qəhrəmanı kimi səciyyələnsə də, heç vaxt xalqın xarakterik xüsusiyyətlərini özündə əks etdirən şəxsiyyət kimi araşdırılmamışdır. Bu istiqamətdən yanaşılmağa ehtiyacı olan bədii surətlər hər dövrdə və müxtəlif janrlı əsərlərdə yaradılmışdır. Hələ şifahi xalq ədəbiyyatından xalq təfəkküründə yaranmış kişi surətlərinı təhlilə götürsək belə xarakterik bədii qəhrəmanları səciyyələndirə bilirik. Təbii davam olaraq yazılı ədəbiyyatın müxtəlif sahələrində də belə ötkəm, qürurlu, qeyrətli, irəlidə getməyə qabil, tədbirli, vətənsevər, ailəcanlı kişi obrazlarını araşdıra bilirik. Biz yaşadığımız etnik mühitin adamları kimi onları həmişə adi qəbul etmişik. İsmayıl Şıxlı yaradıcılığında bu cəhətdən daha maraqlı, yeknəsəklikdən uzaq, müxtəlif cəhətləri ilə diqqəti cəlb edən surətlər az deyil. Görkəmli yazıçı İsmayıl Şıxlının böyük şöhrət qazanmış "Dəli Kür" romanı məhz belə bir ideya-bədii zəmində oxuculara təqdim olunmuşdur. Təsadüfi deyil ki, nəşrə hazırianarkən kitaba belə bir annotasiya  yazılmışdır: “XIX əsrdə tarixi qanunauyğunluqların Azərbaycan xalqının həyatına daxil olma prosesini, adamların yaşayışında, mənəviyyatında əmələ gətirdiyi köklü dəyişiklikləri realist inandırıcılıqla göstərən bir əsərdir. Xalqımızın milli oyanış dovrü Göytəpə kəndində baş verən mürəkkəb və ziddiyyətli hadisələr fonunda qələmə alınmışdır, Əsər qollu-budaqlı qəhrəmanlarına, ehtiraslar toqquşması və bədii boyaların zənginliyinə görə haqlı olaraq milli tarixi roman janrının kamil nümunələrindən sayılır. Sovet dövrü Azərbaycan ədəbiyyatında həqiqi milli xarakterin, realist zadəgan-kübar (mülkədar) obrazının ilk dolğun, tutumlu örnəyi məhz "Dəli Kür" romanının qəhrəmanı Cahandar ağadır. ...İsmayıl Şıxlı zaman-zaman oxunacaq bir kitabdır - "Dəli Kür"dür.”(2.s.3) 1962-1966-cı illərdə ərsəyə gəlmiş “Dəli Kür” romanı milli insanı keyfiyyətləri qabartmış, o dövr üçün, Sovet ideologiya maşını xalqların milli özünəməxsusluqlarını: onların dinlərini əllərindən almaqla, adət-ənənələrini, əxlaq normalarını, həyat tərzlərini mərhələ-mərhələ silib yox etməklə "sovet xalqı" adı altında bir xalq yaratmağa çalışırdı. Bu maşının gücü azaldıqda ilk olaraq milli mədəniyyətlər - xalqların ən çevik və güclü özünübərpa instinkti fəallaşmağa başlayır; ədəbiyyat milli yaddaşı oyatmaqçün tarixi keçmişə, müraciət edir. Zamanında ”Dəli Kür" oxucuların hədsiz marağına səbəb olmuşdu. Bütün daxili ziddiyyətlərinə baxmayaraq, əsərin baş qəhrəmanı Cahandar ağa hamını əfsunlamışdı. İsmayıl Şıxlının bu əsəri üçün ən yüksək qiymət, özünə ustad bildiyi Mehdi Hüseynin 1962-ci ildə I hissəni oxuduqdan sonra göndərdiyi məktub idi. Mehdi Hüseyn yazırdı; "Əzizim İsmayıl! "Dəli Kür" əsərini dünən gecə oxuyub qurtardım. Düzünü deyim ki, mən səndən yaxşı əsər gözləyirdim, amma bu cür qüvvətli və təsirli bir əsər yazmağını gözləmirdim. Əhsən, bərəkallah! Son on ildə bizim ədəbiyyatımızdan oxuduğum heç bir əsər məni bu cür sarsıtmamışdı".(1.s.16) Oxucuları da, yazarları da əsir edən surət: Cahandar ağa! - Kimdir bu Cahandar ağa?! Cavab çoxdur. Bütün insani xüsusiyyətləri, milli keyfiyyətləri, feodal-patriarxal məziyyətləri ilə tam şəkildə geniş ümumiləşmənin nəticəsi olan Azərbaycanlı! Hansı bölgəyə üz tutsaq, orada Cahandar ağa var. Kitabın səhifələrindən oxucunun qarşısına hamının atından daha görkəmli bir atın belində enli kürəkli, uca boylu, sərt baxışlı, gur səsli, dik oturuşlu, ötkəm sözlü bir kişi çıxır. Bu, Cahandar ağadır – elat camaatının tük saldığı Azərbaycanlı kişidir! Bu Cahandar ağa əsərdə ailə-məişət çərçivəsindən, vətən uğrunda döyüşməyə qadir olan, tərəkəmə elinin ağsaqqallığından elmə, sənətə dəyər verən bir səbatlı insan kimi inkişafda təqdim olunur. Öz qəhrəmanını yazıçı tam müsbət bir surət kimi qələmə almamışdır. Allahyarın qadınını qaçırdanda da o, bizə yad görünmür, bacısı Şahnigarı atın qabağina qatıb ölümə aparanda da. Bu, zamanın ədaləti idi, Cahandar ağanı kiçiltmir, əksinə, oxucunun gözündə ucaldır. Onun kişi şəxsiyyətini daha da kamilləşdirir. O, Tolstoyun “Anna Karenina”sındakı kimi ərli qadınla qeyri-qanunı, dar çərçivədə münasibət qurmaq səviyyəsinə enmir. Ötkəm, özünə güvənən bir kişi kimi xoşu gələn qadını qaçırıb onunla evlənir. Bu qadın ərindən zülm və əziyyətdən başqa heç nə görməmiş birisi idi. Kəsərli ailə başçısı olaraq onu müdafiə edir, ailədə sabitliyi saxlamaği bacarır. Oğlu Şamxalın, qızı Salatının təbii davranışlarının çərçivədən çıxmamasını da öz sərt təmkini ilə cilovlaya bilir. Hətta arvadının narazılığından qurtarmağı da öz vəzifəsi hesab edir. Mələyə ailədə barışıq yaratmağın yolunu öyrədir: -Özün bilirsən ki, səni heç yerə buraxan deyiləm. Kişi tüpürdüyünü yalamaz. Sən həmişə, qəbrəcən mənim olacaqsan. Ancaq o da yazıqdı. Birtəhər dilə tutub, yola gətirmək lazımdır. Yanına get, əl-ayağına düş, yalvar … (2.s.24) Bir insan olaraq hadisələr qarşısında aciz qalmır, “səhv etdim” deyib geri çəkilmir, hərəkətlərini düz yola tənzimləməyi bacarır. Bu da onu bir qədər də heykəlləşdirir. Cahandar ağa el ağsaqqalıdır. Onun ovu uğurlu, işi avand, sözü keçərlidir. Burada da yazıçı qəhrəmanını köklü kötük kimi əbədiləşdirə bilir. Camaatin arana-yaylağa köçündə də, qışlaqda əkin-biçin işinin təşkilində də onun qayğısı, nüfuzu hiss olunmaqdadır. Oxucu elə zənn edir ki, Cahandar olmasa idi, bütün bu işlər öz məcrasından çıxar, el-oba yaşayış stimulunu itirərdi. Öyrədilmiş qaraguruhun qarşısına keçib bir cümlə ilə yol göstərəndə də onun sözü çeynənməzdir: “Adam bir iş görəndə fikirləşər. Hər yetənin sözünə baxıb toy toğlusu kimi ortalığa düşməz” (2.s.147). Dara düşən də Cahandar ağaya pənah gətirir, ömrünə acı calanan da. Hər kəsin məsləhət yeri, güman nöqtəsi, ərk məqamıdır Cahandar ağa. Bu məqamda yazıçı qələminin qüdrəti ilə qarşımızda bir çinar əzəmətli insan  dayanır. O, nə etsə də, yanaşmanın istiqamətindən asılı olmayaraq övladlarının fəxr yeridir. Bu da milli ailə dəyərlərimizin möhkəmliyini, ailə münasibətlərimizin sabitliyini qoruyan əsas amillərdəndir. Şamxal atasından nə qədər incik düşsə belə, Çərkəz qapıya dayananda: “Çərkəz mənə - Cahandar ağanın oğlu Şamxala əl qaldıracaq?”(2.s.89) -- deyə fikirləşir. Bu, azərbaycanlı ailəsinin qan yaddaşıdır. Valideynin övlad üçün keçilməz bir sərhəd olması xalqımızın yüksək ictimai-ailə-məişət keyfiyyətlərindəndir. Yazıçı tək bir cümlə ilə onu qabardıb canlandırır. Bu da Cahandar ağanın ata görkəminə möhtəşəmlik gətirir. Eyni zamanda, ailədə qadının ailə başçısına verdiyi dəyər də milli zəmində araşdırılmalıdır. Zərnigarın, nə qədər ağır olsa da, düşüncələri Cahandar ağa zəhminin ailə üzərindəki kölgəsinin qalınlığından irəli gəlir. Zərnigar bir xanımdır: tələbkar, hökmlü, hikkəli. Lakin övladlarının təhlükəsizliyini Cahandar ağanın çadırından kənarda fikirləşmir. Mən bunu avamlıq, əsarət kimi yox, əksinə, Azərbaycan xalqının yazılmamış ailə qanunlarının möhkəmliyində kişinin rolunun üstünlüyü kimi qiymətləndirərdim. Cahandar ağa dinsiz deyil, amma fanat da deyil. Təhsili olmasa da, din pərdəsi arxasında xalqin gözünə pərdə çəkmək istəyənləri tanıya bilir. Hətta belələrinə qarşı çıxanda da milli dəyərlərdən çıxış edir. Yazıçı Sovet cəmiyyıtinin var gücü ilə ateizmi təbliğ etdiyi bir zamanda qəhrəmanının dili ilə fanatizmin əleyhinə çıxır: “Mən Allahımı da tanıyıram, peyğəmbərimi də tanıyıram... amma "Bu müridlərə uyma" (2.s.162) deyir. Cahandar ağanın peşimançılığında da, üzrxahlığında da bir əzəmət, bir qürur  var. Həyatının hər anı kimi bu zəmindəki özünəməxsusluq ona həm bir sevgi, həm bir qədər mənfi duyğulu münasibət gətirir. ”İndi Mələyə nə isə könül oxşayan bir söz demək zərurətini hiss edirdi. Bunun səbəbi Cahandar ağa kimi kişilərin o qədər də yaxşı dərk edə bilmədikləri məhəbbət idimi, yoxsa atalıq duyğusunun minnətdarlığı idimi, aydın deyildi.”(2.s.102). Aydın olan o idi ki, ata öz övladının üstünə getməmişdi. Bu da İ.Şıxlı qələmində milli ənənələrimizin – övlad valideyn arasında pərdə saxlamağın təzahürüdür. Hətta yaşam tərzi, təziyə saxlamaq, bayram adətlərini yerinə yetirmək, Azərbaycan xalqına məxsus geyim məsələsi onun diqqət mərkəzindədir. Baxmayaraq ki, oğlu həm bir “student”, həm də ağa oğlu kimi fərqli geyimdə fərəh gətirə bilər. Amma o, bununla razılaşmır, oğlunun el adətinə uyğun vəznəli çuxarada, göy buxara papaqda, belindəki kəmərindən asdığı sallanan xəncərlə öz kökü üstündə budaqlanmasını istəyir Xalqımızın ümdə milli keyfiyyətlərindən biri də qonaqpərvərlikdir. Bu keyfiyyət sayılıb-seçilən Cahandar ağa ümumiləşdirməsi ilə təqdim olunur. Onun rus Əhmədə, Aleksey Osipoviçə münasibəti xüsusi bir məqamdır. “Heç nədən qorxmayın, siz qonaqsınız. Qonağa zaval olmaz.” “qonağa əl qaldırmazlar” (2.s.124) və s. kimi deyimlər onun dilində el mədəniyyətindən, adət-ənənələrdən, onun müqəddəsliyindən, bu müqəddəsliyin qorunması vacibliyindən bəhs edən ifadələrdir. Gələnlərin dostmu, düşmənmi olmasının fərqinə varmadan özünəməxsus inkarolunmaz kəskinliklə onları evinə qonaq dəvət etməsi, hətta qəbul etməsi də Cahandar ağanın elat adətlərinə sadiqliyindən irəli gəlir. Elat qanunları yazılmayıb, amma pozula bilməz. Cahandar ağa bir ağa kimi iddialıdır. Zəmanın tələbindən irəli gələn ağalıq xüsusiyyətləri, kimə isə yuxarıdan baxma, kasıbı öz bərabəri kimi qəbul edə bilməmək qanına çökmüş bir mənfilikdir. Bu fərq cəmiyyətin fərqidir, içtimai çatışmazlıqdır. Ona görə də oğlunun bir əlcə cörəyə möhtac Gəmiçi Qocanın qızı ilə evlənməsini nəinki qəbul edə bilmir, hətta bundan xəcalət çəkir. Amma belə birisi ilə çəkişməyi də özünə rəva bilmir:” Qapısına gediləsi deyil ki, beş-on adam yığıb aparasan, el adətincə barışıqlıq eləyəsən. Nə də bir adamlığı var ki, kişi kimi düşmənçilik çəkəsən.”(2.s.142) Yazıçı əsərin yazıldığı dövrün tələbindən fərqli olaraq qəhrəmanını etalonlaşdırmır, onun xarakterinin tam açılması üçün mənfi və müsbət keyfiyyətlər tarazlığından istifadə edir. İ. Şıxlı üçün Cahandar ağa əsər qəhrəmanından başqa həm də elat camaatı arasından seçilmiş bır azərbaycanlıdır. Xarakter etibarı ilə biz əsər boyu qəhrəmanı sərt, həssas, ürəyiyumşaq, qururlu -- yəni dinamik vəziyyətlərdə müşahidə edirik. Namus Azərbaycan türkü üçün heç bir güzəştə yerləşməyən amildir. Meyxana əhvalatindan sonra el qınağı bir tərəfdən, ancaq qanla yuyula bilən namus ləkəsi bır tərəfdən onu dara çəksə də, bacı məhəbbəti də ona rahatlıq vermır.”Kişilikdən dəm vurur, namusdan danışır, amma bacısından xəbəri yoxdur, müridlərin dınqırına süzür, - deməyəcəklərmi? Bundan sonra hər baxış, hər mənalı gülüş məni şübhəyə salmayacaqmı? Kaş heç yaranmayaydın!” (2.s.169) Fikirlərin cəngində qürururundan dönməmək üçün məqsədini cəld yerinə yetirməsi də elə bu həssaslığın nəticəsidir:”Birdən-birə hələ istisi soyumamış cəsədin üstünə sərilib hönkürdü.” (2.s.172).  Hətta öz oğlu ilə görüşərkən belə adətlər sehrindən çıxa bilmir. Sevgini, istəyi gizli saxlaya bilməyi də kişiliyin bir əzəməti kimi qoruyur. Oğlunun yatdığına əmin olduqdan sonra əyilir, onun alnından öpür. Ətraf mühitlə daxili aləmin toqquşması zamanın öz təzadlarıdır. Cahandar ağanın böyüklüyü öz daxili dünyasına qalib gələ bilməsindədir. Əsərin sonrakı hissələrində yazıçı qəhrəmanını dar elat çərçivəsindən çıxarır, ictimailəşdirir. İlkin olaraq biz onun oğlu Əşrəfi təhsil almaq üçün seminariyaya göndərən yenilikçi kimi, elat camaatına uşaqlarını oxumağa göndərməyi tövsiyə edən bir el öndəri kimi yeniləşmələrə meylini müşahidə edirik. Bu həm də yeni ictimai mühitin astanasıdır. Davam olaraq Cahandar kazaklarla üzləşməli olur. Yazıçı bu zərbə ilə də qəhrəmanını çox ehtiyatla qarşılaşdırır. İctimai-siyasi mühit onun ətrafında formalaşır. Bu əvvəlcə dairəsindən uzaqlarda olanları bilməyə və öyrənməyə ehtiyac duymayan Cahandarı təəccübləndirir. Burada doğma, əzəli torpaqlara kiminsə gəlib sahib çıxması, bu torpaqlar “padşahındır” deməsi, ömrünü-gününü kecirdiyi, ata-babasını gömdüyü məkanında yad nəfəs duyması qəhrəmanımızın qürurunu zədələyir:” Kazakların bizim meşədə nə işi var?”(2.s.183) Sanki bu sual bir təlatümün başlanğıcından xəbər verirdi. Dağ boyda kişinin təəccübü, cavabı tapıla bılməyən nərəyəbənzər sualı hansı gələcəkləri dartıb ortaya qoyurdu!? Hətta kazakların onu ilk görüşdə Şeyx Şamilə bənzətməsi qeyri-bərabər qarşıdurmanın bünövrəsinin  qoyulduğunu bəlli edir. Vəziyyəti Cahandar ağa özünəməxsus tərzdə dəyərləndirir:” Pristav həftədə bir gəlib bizi yığacaq, qabağına qoyub uşaq kimi danlayacaq, biz də mal təkin gözümüzü döyə-döyə baxacağıq. Yox, bu, kişilikdən deyil. deyəsən, zəmanə dəyişir” (2.s.240). Hiss edirik ki, Cahandar ağaların -- onun şəxsində əsarət zənciri ilə bütöv bir xalqın qürurunun sındırılacağı bır dövr gəlib və “Qorxuram, axırda bizi lap kəbinli arvada döndərsinlər" (2.s.287) düşüncəsində bir həqiqət var. Topu, topxanası olan kazaklar Cahandar ağanın böyüklüyündən, mərdliyindən, xarakterində açıq-aydın görünən vüqarından qorxurlar. Bu qorxu hissi, bu tabe edə bilməmək duyğusu, acizlik onları Allahyar kimi molla Sadıqla birləşdirir. Mərd-mərdanə deyilmiş sözlərlə yanaşı, səsin ahəngi də çar adamlarının iç dünyasına sirayət edir: “Pristav, mən deyirəm, dava-dalaşsız, bir-birimizi başa düşək. Tərsinə çəksək, höcətləşsək, iş pis olar. Sən bizi ayağı çarıqlı görmə” (2.s.240). Bu qürur — dağın-aranın, havanın-suyun, adətin-ənənənin qan yaddaşında yaşatdığı bu qürur qəfildən yeni psixoloji mühitə düşmüş car adamlarını vahiməyə salır. O, əsarət hakimiyyətini qəbil edə bilməyən sıyrılmış qılıncdır. Daim öz xalqının başı üzərində onu qorumaq üçün fırlanan bir qılınc! ”Axı, nə istəyirsiniz, niyə qoymursunuz camaat rahat dolansın?”(2.s.178) Bu cümlədə indiyədək öz doğma torpaqlarında azad yaşamış, milli qüruru ilə, milli düşüncəsi ilə kimsəyə zərər verməmiş köklü bir xalqın etiraz hayqırtısı var. Burada Cahandar ağa şəxsində Azərbaycanı, kazaklar timsalında Rusiyanı görə bilsək, “Atan kazaklardır” ifadəsində Vətənimizə atılan güllənin ünvanını yazıçının necə ustalıqla qələmə aldigının şahidi olarlq. O, yalı-quyruğu qırxılmış atının qaşqasına güllə sixanda da, çəpərin üstündə vaxtsız xoru kimi banlayan toyuğun tüklərini göyə sovuranda da, Allahyara silahlı qarşısına silahla çıxmağı əmr edəndə də, molla Sadıqla üzləşəndə də, “hər nə eləmişdimsə, mən eləmişdim. Əgər mən onun arvadını götürüb qaçmasaydım, heç məni tanımazdı da!” (2.s.392) deyəndə də, kazaklara münasıbətdə də elindən, obasından, milli mənəviyyatından gələn bir kökdən çıxış edir. Cahandar ağa kimiləri mərddir, namərd əlində ölə bilməz, safdır, xəyanətkar əlində ölə bilməz, qeyrətlidir, qeyrətsiz əlində ölə bilməz! Ona görə də yazıçı onun ölümü üçün məkan olaraq vətən dağlarının yarğanını seçir. O, ölümü ilə də xalqımızın, elimizin, obamızın qeyrətli kişilərini təmsil edir.                                         İstifadə olunmuş ədəbiyyatın siyahısı:

1. İsmayıl Şıxlı (Şıxlinski İsmayıl Qəhrəman oğlu) Biblioqrafiya, Bakı – 2019 ISBN 978-9952 526 15 8
2. İsmayıl Şıxlı , Seşilmiş əsərləri, iki cilddə, II cild, Bakı, Sərq-Qərb, 2005, , 400 səh. ISBN 9952-418-34-2

 

---