Yayın qızmar vaxtında - qorabişirən ayda şimal rayonlarının birindəki istirahət mərkəzində dincəlirdim.  Gündüzün istisi nəmli və boğucu olsa da axşam düşən kimi hava sərinləşir, insan sinədolusu nəfəs alırdı. Gecələr hətta yorğansız yatmaq mümkün deyildi. Qonşu kottejdə qalan bir nəfər diqqətimi çəkdi. Tanışlığımız sırf  təsadüfən baş tutdu. Qonaq  Qazaxıstandan  gəlmişdi.  Axşam - səhər gəzintisi zamanı tez- tez rastlaşırdıq. Məktəbli yaşlı nəvəsiylə mənə doğma olan ləhcədə rus dilində söhbət edirdi.  Milli  kimliyini  müəyyənləşdirməkdə  çətinlik çəkirdim.  Etikadan  kənar  olsa  da  aralıda  dayanıb  söhbətlərinə  qulaq  asırdım.  Hansı  millətdən  olduğunu  soruşmağı  düzgün  hesab  etməsəm  də  marağıma  sahib  ola  bilmirdim.  Dünən  atüstü tanışlığımız zamanı  Azərbaycana  birinci  gəlişi  olduğunu  desə  də hələ  isinişməmişdik.  Qafqazın  ətəklərindəki Avropanın Alp  dağlarındakı  şəhərlərindən  geri  qalmayan  rayonun  təbiəti  ovsunlamışdı  onu.  Heyranlıq  hisslərini  yarı  türk,  yarı  rus  dillərində  tələskənliklə, bir az da həyəcanla  izah  etməyə  çalışırdı.  Elə  bil  ki,  sözlərinin  yadından  çıxacağından  qorxurdu.  Oğuz- türk  dilində  danışmağa  çalışırdı.  Bir  sözün  qarşılığını tapa  bilməyəndə  tez  ruscaya keçirdi. Özümə də aydın olmayan maraq hissi  məni  bürümüşdü.  Onun  hansı  millətin  nümayəndəsi  olduğunu  anlayaya  bilmirdim.  Bilirəm  ki,  soy-kökümüz eyni  olan  türkdilli  xalqlar  çoxdur.  Onun  danışığındakı  şirinliyi  başqa  türkdillilərdə  hiss  etməmişdim. Əgər o, Oğuz Türküdürsə  niyə  belə  çətin  danışır,  deyilsə  bəs  bu  şirin  ləhcə  hardandır?  Qonaq  elə bil  ki, türkcə  fikirləşib  rusca  danışırdı,  və  yaxud  əksinə. Nə  yaxşı  ki,  yaxından  tanışlığa  qonaq  özü  körpü  saldı. Çünki  mənim “haralısan”  sözündən  heç  vaxt  xoşum  gəlməyib.  Bölğəçilik,  yerlibazlıq, məncə,  uğursuzluqlarımızın,  bölünməyimizin  əsas  baiskarıdır. - Gəlin yaxından  tanış  olaq,  - qonaq  söhbətə  başladı.  Sanki  ilk  dəfə  görüşürükmüş  kimi əlini  mənə  uzatdı  və  davam  etdi: - Adım  Füzulidi, -  kənarda  oynayan  uşağı  göstərib,  - nəvəm  Arazdı, - dedi. - Tahir, Bakıda yaşayıram. Coğrayia müəllimiyəm. Çox  qısa  və  rəsmi  “yaxından”  tanışlıqdan  bir  neçə  saat  sonra  istirahət  mərkəzinin  həyətində  yenə  üz - üzə gəldik. Yavaş-yavaş  bir-birimizlə  dil  tapdıq.  Səhər-axşam  imkan  ələ  düşən  kimi Füzuli  dayının  (məndən  azı  10  yaş  böyük  olduğunu hiss  etmişdim,  kəndimizdə  uşaq  vaxtından  yaxşı  bildiyimiz  etiket  qaydalarına  görə  özündən  yaşca  böyüklərə  adı  ilə  müraciət etmək  tərbiyəsizlikdir,  mütləq  adının  sonuna  “əmi”,  “dayı”, “lələ”, “xala”,  “mama”,  “qoca”,  yəni  ağsaqqal  əlavə  etməlisən)  ürəyinin  dərinliklərinə  “nüfuz”  etməyə  çalışırdım  ki,  ondan  nəsə  öyrənim.  Marağım  dinc  durmurdu.  Hiss  edirdim  ki,  o  da  danışmağa  həvəslidi.  Söhbətindəki  rus  sözlərini  eşitdikcə  gülümsəyirdim və  rus  dilində  işlətdiyi  sözün  ana  dilimizdə qarşılığını  soydaşıma xatırladırdım.  Əlbəttə,  gülümsəməyimin  mənasını  həmsöhbətim  çətin  anlayardı.  Füzuli  dayı  sanki  uzun müddətdən  sonra doğmasını  tapmış  kimi  daha  da  ürəkli danışırdı: -“Vo  pervıx”,  onu  deyim  ki,  niyə  səninlə  yaxından  tanış  olmaq  istədim. - Deyin. - Burda  -  Azərbaycanın  ortasında  istirahət  edən  ərəblərin  çoxluğu  məni  “udivlyat”  elədi. - Nəyə  görə? - Ən  çox  da  onların  hərəkətlərini  -  əxlaqını,  səliqə-sahmanını,  “obşestvenni”  yerlərdə  tərbiyəsizliklərini görəndə  mənə  qəribə gəldi. Yanlarındakı  dörd – beş  arvadı  ilə  münasibətləri  lap  dözülməzdir.  Gözləməzdim ki,  “Qurani - Kərim”in,  şəriətin  yaradıcılarının  törəmələri  bu qədər  etikadan  kənar  hərəkətlər  etsinlər.  Müsəlman  olsam  da  ərəbləri  yaxşı  tanımırmışam.  Hansı millətdən  olduğunu  bilməsəm  də,  səninlə aramızda  elə  birinci  gündən  isti  “otnoşeniya”  yarandı.  Sənin  bizə  qayğın,  səmimiyyətin,   aramızdakı  oxşarlıqlar  mənə çox  doğma  idi.  Hər  ikimizin  Oğuz  türkü  olması  isə  mənim  üçün  gözəl  sürpriz  idi. - Oğuz  türkü? Mənim  təəccübümü  dərhal  hiss  etdi: - Bəli,  Oğuz  türkü,  “udivlyat”  eləmə.  Səninlə  eyni  millətdən  olduğumu ilk  tanışlıqdan  anlamışdım.   Mənim ən  çox  eşitdiyim  sözlərdən  biri  də  Oğuz türküdür.  Mən  Qazaxıstanın  mərkəzi  hissəsində  yerləşən  Cambul  “oblast”ından  gəlmişəm.  Çu  rayonunda  yaşayıram.  Orada  doğulmuşam.  Valideynlərim  isə  1941-1945 - ci illərdəki  “voyna”dan  qabaq  oraya  Qaryagin  rayonundan  sürgün  olunublar.  “Sürgün”  sözü  heç  vaxt  yadımdan  çıxmır, çünki  valideynlərimdən  ana  dilmizdə  ən  çox  eşitdiyim  5-6  söz  var  idi  ki,  onlardan  biri  də “sürgün”  idi... Özümü  bir  az  sadəlövh,  bir  az  da bu  hadisələrdən  xəbərsiz  kimi göstərməyə  çalışdım: - Səbəbi  nəydi?  Onlar  nə  günahın  sahibiydilər  ki? - Onların  günahı  İranla  sərhəddə  yaşamalarıdır. - Nə  olar  ki,  sərhədddə  yaşayanda? - Sonra  deyəcəm. Hiss  edirdim  ki, qonaq  söhbətin  davamını  unudacağından  qorxurdu. - Bir  də,  ay  Füzuli dayı,  indi  sənin  doğma  rayonun  Qaryagin  yox,  Füzuli  adlanır. Qonağın  gözləri  təəccübdən  elə  bil  ki,  hədəqəsindən  çıxacaqdı: - Nə,  Füzuli?  Qulaqlarım  düzmü  eşitdi? - Bəli,  bəli,  Füzuli  rayonu. - Nə  xoş  təsadüf.  Yox,  belə  təsadüf  olmaz.  Mənim  valideynlərim  nə qədər uzaqgörənmişlər.  Mən  indi adımla  fəxr  edirəm. Söhbətin  belə  axarı  Füzuli  dayını  sevindirsə  də,  nədənsə  qorxurmuş  kimi döyükə-döyükə  yan-yörəsinə boylanırdı.  Deyəsən  ürəyini  açmağa  ehtiyat  edirdi.  Sovet  imperiyası  artıq  otuz  ilə  yaxındır  ki,  dağılsa  da, qırmızı  terror  xofu  insanların  ürəyindən  çıxmırdı.  Keçən əsrin  80-90-cı  illərində Pribaltikada,  Qazaxıstanda, Gürcüstanda,  Azərbaycanda  baş  verən süquta uğramaqda  olan  rejimi  dirçəltmək  cəhdləri,  qanlı  olaylar, Özbəkistanın Fərqanə vilayətində  Məhsəti  türklərinə  qarşı  qardaş  qırğınları  çoxumuzun yaddaşında  hələ köhnəlməyib,  böyük  Türk  tarixinin  qara  ləkəsi  kimi  tarixin səhifələrində  qalmaqdadır. Qazaxıstanda  yaşayan soydaşlarımızın  nəsil- nəcabətinin  başına  gələnlər  Füzuli  dayı kimilərini  o  vaxtdan  gözüqıpıq eləmişdi. Elə  ki,  qonaq  söhbətini  davam  etdirmək  istəyirdi,  istirahət  mərkəzinin  xanım-xatın  şirindilli  xadiməsi  Xatirə  Füzuli  dayıya  yaxınlaşdı: - Xahiş  edirəm  otağınızın  qapısını  açasınız,  səliqə-sahman  işi  ilə məşğul  olmaq  istəyirəm. Şirin  söhbətdən  ayrılmaq  istəməyən  qonaq,  -  qızım, olar  açarı  sənə  verim? - deyərək  cibindən  açarı çıxartdı. - Niyə  olmur  ki, Füzuli  dayı? Xatirə  açarı  götürüb  getdi.  Mən  isə  soydaşımın  əlinə  sanki  göydən  düşmüşdüm: Bayaq dediyim  kimi,  onlar  sərhəd  kəndinin  sakinləri  olduqları  üçün  “vinovat”  idilər, - qonaq  sözünü  davam  - “Otes  naroda”  adlandırdığımız  türkün  qanına  susayan  qaniçən qorxurdu  ki,  Arazın  o  tayındakı  bacı-qardaşlarımızla  birləşib  Bütöv  və  nəhəng  Azərbaycan yaradarıq.  Bu  da  qanlı  imperiyanın parçalanmasına gətirib  çıxarar.  “Xain  xoflu  olar” - deyib  babalarımız.  SSRİ  rəhbərləri  buna  görə  xoflanırdılar. Füzuli  dayı sinif  otağında  tarix  dərsi  keçən  müəllim  kimi  emosiya  ilə məni  başa  salmağa çalışırdı.  Artıq çüxura  düşmüş   gözlərində  hərdən  göz yaşı  da  görünürdü.  Bunu  qabarlı əllərinin  arxası  ilə  silib  gizlətməyə çalışsa  da,  bəzən  unudurdu. - Atam,  anam  deyirdi  ki,  bizim  kəndimiz  Araz  çayının  lap  yaxınlığında  idi.  Füzuli rayonundakı, bəli  indi qürurla  deyirəm,  Qaryagin  yox,  Füzuli rayonundakı  kəndimizin  adı, “po moyemu”   Araz  Yağlıvənddir.  Elə  məni  çoxdan  kəndimizi  ziyarət  etmək arzusu  maqnit  kimi  özünə  çəkirdi. Qazaxıstanda  kəndimizdəki qonşumuzun  əsli  Kərimbəyli kəndindəndir.  Burada  eşitdim  ki,  mənim  üçün  doğma  və  müqəddəs  o torpaqlar  ermənilər  tərəfindən  işğal  olunub. - Füzuli  dayı,  Araz  Yağlıvənd  işğal olunmayıb axı - Bəs  niyə  mənə  dedilər,  ora  getmək  olmaz? - Qardaşımın  oğlu  o  bölgədə  hərbi  hissə  komandirinin  müavinidir.  Qoy  ona  zəng  edim. Zəfərin  telefonunun  nörəsini  yığdım: - Salam,  qardaşoğlu.  Necəsən,  Zəfər? Bir  sual  məni  maraqlandırır.  Araz  Yağlıvəndə  getməyə  niyə  icazə  vermirlər?  Ora  ki, işğal olunmayıb? - Bəli,  Tahir  əmi,  o  kəndin  torpağına düşmən  ayağı dəyməyib. - Əsli-nəsli  o  kənddən  Qazaxıstana  sürgün  olunan  qonağımız  var.  Doğma  el-obasına  getmək , dədə-baba  yurdunu  görmək  istəyir.  Görəsən, nə  üçün  icazə vermirlər? - Tahir  əmi,  müharibə  vəziyyəti,  tez-tez  atəşkəsin  pozulması,  qonağın  təhlükəsizliyi  ilə əlaqədar  olaraq  cəbhə  bölgəsindəki  kəndlərə  qeydiyyatı  olmayanların  oraya  səfər  etməsinə  müvəqqəti  icazə  verilmir. Zəfərin  dediklərini  Füzuli  dayıya  bildirəndə  təəssüfləndi: - Deyəsən,  arzum  ürəyimdə  qalacaq. Yaşım  yetmişi  keçib,  mən  o  yerləri  görə  biləcəyəmmi? Heyif... Qonağa  ürək- dirək  verməyə  çalışdım: - Füzuli  dayı,  tezliklə  cənnət  yurdumuzun  əsarətdə  qalan  hissəsini  azad  edəcəyik,  buna  tam  əminəm.  Gələn  il allah  qoysa,  mənim  qonağım  olarsan,  birlikdə  Füzuliyə,  Şuşaya,  Laçına,  Kəlbəcərə  və  digər yerlərə  gedərik. - İnşallah,  Tahir. Füzuli  dayının üzündə  qeyri-adi  işıq  gördüm.  Ümid  işığı.  O  işıq  məni  də  ümidləndirdi.      Müsahibimin  yaddaşına  qibtə  etməmək  mümkün  deyildi.  Sürgün  hekayətini  qaldığı  yerdən  davam  etdirdi: - Oradakı  əhalinin  çoxu  bu  iki  kənddən  sürgün  olunanlardır.  O  günlərin şahidləri  deyirlər  ki, “voyna” başlamamışdan əvvəl  kəndin  bütün  adamlarını  bir  gecənin  içində  kənd kənd,  oba-oba  toplayıb  “qruzovoy” maşınlara  doldurdular,  Bakıya-Xəzər dənizinin  sahillərinə  gətirdilər.  Dənizin  sahilində onları  gəmilər gözləyirmiş.  Hara getdiklərini  heç  kim  bilmirmiş.  Hələlik  ərzaqları  bol  olduğundan  sonrakı  müsibətlərdən xəbərsiziydilər.  Yaşlı insanlar,  körpə  uşaqlar  ağır  “usloviya”ya   dözməkdə  çətinlik  çəksə də,  su, yemək  vardı. İki  gün  dəniz  yolu ilə  gedəndən  sonra  onları  gərəksiz  “qruz”  kimi gəmidən  boşaldıblar.  Artıq  yorulub əldən düşmüş  60- 0 yaşlı  ahılların,  körpələrin  sifətində zülmün  əlamətləri  görünürmüş.  Nənələr  gələcəkdə  görəcək günlərini anlayıb  ağı  deyirdilər. İki  gün  keçməsinə  baxmayaraq  Vətən,  torpaq,  el-oba  həsrəti  sinələrinə  dağ çəkməyə başlamışdı... Füzuli  dayı söhbətinə  ara  verib  dərindən  köks  ötürdü.  Özü  o  günləri görməsə  də, Qazaxıstanda  doğulub  boya-başa  çatsa  da,  orada  övlad,  nəvə sahibi  olsa  da  qəlbindən  qara qanlar  axdığı  hiss  olunurdu.  O, Qazaxistanı  Ana  Vətən,  Ata  Yurdu  kimi  qəbul  edə bilmirdi.  Səbəbini  də  doğru-dürüst anlamırdı: - Bəlkə  də   Azərbaycana  gəlməsəydim  Ana  Vətənin  bu  qədər  əziz  olduğunu  bilməzdim. Bu  torpağa  ayaq basandan  qollarımın  gücü,  dizimin təpəri  artdı.  Ayağımı  torpağa  daha “uverenni”  basıram.  Buradakı  insanlar mənə  çox “rodnoy” görünürlər. Söhbətini  yenə  dayandırdı,  sanki  yenidən  başlamaq  üçün  güc  toplayırdı. Tez - tez  yaşıl meşəli  dağlara baxırdı,  dərindən  nəfəs  alırdı: - İlk  dəfədir  belə  yamaclar,  başı  qarlı  dağlar,  meşələr  görürəm... Mən  onun  söhbətinin  ardını  səbirsizliklə  gözləyirdim.  Artıq  bilirdim  ki, hər  sualım  onun köhnə  yarasının qaysağını  qoparır.  Amma  marağım  qonağa əməlli - başlı  qənim  kəsilmişdi. İstəyirdim  o,  nəfəs  dərmədən danışsın.  Ona “zülm”  edərək  növbəti  sualımı  verdim: - Deyirlər,  Qazaxıstanda  yaxşı  yaşayırsınız?  Abad  evləriniz,  maddi imkanınız  var? - Sən  nə  qoyub, nə  axtarırsan,  bacıoğlu?  -  Yarızarafat,  yarıciddi, - deyəsən,   mənə  qulaq  asmaqdan  yorulmusan?  Amma  mən  yox,  sona  kimi  danışacağam.   Bacıoğlu,  sən  ya  “poet”, ya  da  “pisatel”sən,  çox şey öyrənmək  istəyirsən. Duruxdum.  Bu  sadə  və  duyğulu  insanın  mənəvi  zənginliyinə,  iç dünyasına,  niyyətimi  başa düşməsinə  heyrətləndim. - Hə,  yadımdan  çıxmamışdan  de  görüm,  ana  dilimizdə  “poet”,  “pisatel” necə  adlanır? - “Poet”ə  şair,  “pisatel”ə  yazıçı  deyirik  biz. -Yadımda  qaldı,  unutmaram.  Hə,  kəndimizdəki  qocaların  dediyinə  görə,  onları  gəmidən  boşaldandan  sonra başladı  qara  günlər.  Oturmağa  belə  yeri olmayan   “qruzovoy”  vaqonda  “stroymaterial”  kimi  bir – birinin belində  ucsuz - bucaqsız  “step”də   yol  gedirlərmiş.  Ən  çox  arzuladıqları  yemək  yox,  su  yox,  Vətən,  doğma  el-oba,  ev  imiş.  O da  çox  uzaqlarda  qalmışdı.   Günlərlə yol  gedəndən  sonra  bir  yaşayış  yeri  görünəndə  evsiz-eşiksiz  “step”in ortasında  əlli-yüz  adamı  düşürürdülər,  qalanları  yolunu  davam  etdirirdi.  Bu yol  onları hara  aparırdı?  Heç  kim  bilmirdi... Füzuli  dayının  nəvəsi  Araz  sakit  uşaq  olsa  da,  söhbətimizə  tez-tez mane  olurdu,  gah meşədə  gəzmək, kanat  yolla  dağa  dırmaşmaq, gah  “şeytan çarxı”nda  yellənmək,  gah  da restoranda  kabab  yemək  istəyirdi. Babası  rus  dilində  danışan  nəvəsini  səbirlə  dinləyir, onun  başını  tumarlaya-tumarlaya  söhbətini yekunladırmağa  çalışırdı. Baba  bəlkə  də  nəvəsinin  başını  qatmaq  üçün  onu  mənimlə  tanış  etmək qərarına  gəldi: - Poznokomsya,  Araz,  dyadya  naş  zemlyak,  azerbaydjanets.  Azerbaydjan naşa  Rodina.  (Tanış  ol,  Araz,  dayı  bizim  həmyerlimiz,  azərbaycanlıdır.  Azərbaycan  bizim  Vətənimizdir).                                                                      Uşaq  bu  sözlərə  etinasız  yanaşdı,  deyəsən  “Azərbaycan”  sözünü  birinci dəfə  eşidirdi.  Ona  Ana  Vətən barədə  bilgi  verilməyibsə  yazıq hardan  bilsin ki,  Azərbaycan  haradır?  O,  hələ  ki,  milli  mənsubiyyətindən,  soy-kökündən  xəbərsiz idi.  Ana  dilimizi  bilməməyinə  görə Arazı  heç  ürəyimdə   də  qınamadım.  Füzuli  dayı demişdi  ki,  gəlini - nəvəsinin  anası Qazaxıstanda  yaşayan  almanlardandır.  Oğlunun  evində  Oğuz  Türk dilində heç  kim danışmır. Füzuli  dayının  “azərbaycanlı”  sözünə  düzəliş  edib,  “biz  Türkük” deyəndə  qonaq  çaş-baş qaldı,  deyəsən  bir az  qorxdu  da: - Bu  sözü  biz  Qazaxıstanda  heç  işlətmirik.  Böyük  qazax  “poet”i,  bağışla,  şairi  Oljas Süleymenovun   “Az i ya” əsərini  də  oxumuşam.  Amma  yenə  də  qorxuram  özümüzə “Türk”  deməyə.  Səninlə  söhbətimdə  “türk”  sözündən  tez-tez  istifadə  etsəm  də  başqa  yerdə  dilimə  gətirmirəm.   Sovet  adamıyam  axı.  Bir  də  bizim tərəflərdə  qazaxlar  lap  az  yaşayır,  ruslar  və  “nemes”lər  çoxdur.  Orada  millət,  dil  söhbətləri  olmur.  Ona görə  də  Qazaxıstanda  doğulan  sürgün  olunmuşların  nəvə-nəticələrinin  çoxu  ana  dilimizi  bilmirlər. Deyəsən  müsahibimin  sonuncu  sözlərini  eşitməyə  düşüncələrim  mane olmuşdu.  Biz  böyük  amallar  uğrunda mübarizədən  -  Bütöv  Azərbaycandan, birlikdən,  Turançılıqdan  ağızdolusu danışırıq,  amma   yaxın  xaricdə  - Xəzərin  o  tayında  yaşayan  qanı  qanımızdan,   canı  canımızdan  olan  soydaşlarımız  ana  dilimizi  bilmir,  milli mənsubiyyətindən,  milli ruhundan, adət-ənənələrdən xəbərsizdirlər.  Yetmiş  yaşındakı  soydaşımız  qonşu ölkəyə  - Ana Vətəninə birinci  dəfə  gəlir,  ata-anasının,  baba-nənəsinin  doğulub  boya-başa  çatdığı  rayonun, kəndin adını  yaxşı  xatırlamır.  Bizim  biganəlik  buzumuz  nə  qədər qalınmış,  ilahi?  Başımıza  gələn odlu-alovlu,  qanlı-qadalı  olaylar  da  əridə bilmir  ki ,  bilmir  bu  buzu... Füzuli  dayı  nəvəsinə  “kişi sözü”  verəndən  sonra  söhbəti   davam  etdirməyə  imkan  tapdı:       - Hə,  atam deyirdi  ki,  yol  boyu  körpə  uşaqlar,  “starik”lər,  “staruxa”lar, xəstəlikdən, yorğunluqdan,  susuzluqdan,  aclıqdan dünyasını  dəyişirdilər. Qabaqdakı  stansiyada  “poyezd” dayananda  “konvoy”lar  onların  meyidlərini kiməsə “zdavat”  edirdilər.  Doğmalarının, körpələrinin   meyidlərindən  ayrılmaq  istəməyənlərin  ah-naləsinə, qarğışlarına qulaq  asan kim  idi  ki?  Sanki  hamının  ürəyi  daşa  dönmüşdü.  Dünyasını  dəyişənləri  dəfn  edirdilər, yoxsa  qurd-quşa  yem  edirdilər,  bilən  yox  idi... Qonaq  hərdənbir  söhbətinə  fasilə  verirdi,  elə  bil  ki,  təsvir  etdiyi hadisələrin  üzüntüsünə   tab  gətirə  bilmirdi.  Amma  tamamilə  dayanmaq  da  istəmirdi.  Inanirdim  ki,  Füzuli  dayı bəlkə  də  əlli  il  gözləyirmiş  ki, mənim kimi  ona  diqqətlə  qulaq  asan  bir  nəfər  tapsın  ki, ürəyindəkiləri  boşaldıb yüngülləşsin: - “Koroçe”,  atamın  sözlərinə  görə,  onları  da  yolun  yarısında-ucsuz - bucaqsız  “step”də vaqondan  düşürüblər.  “Qonaq”lar  üçün  burada  kiçik birotaqlı  baraklar  qoyulubmuş.  Ailənin sayını  nəzərə  alan  kim  idi  ki?.. Danışdıqca  müsahibimin  gözlərindən  aradabir  süzülüb  yanağı  boyu  aşağıya  hərəkət  edən  kədərə  qarışan  göz  yaşı  damlaları  məni  də  kövrəldirdi. Onun  bəzi  cümlələrində  bizə  qibtə  etdiyi  aydın  sezilirdi.  Nəhayət dözmədi.  Ürəyində  vurnuxan  fikirləri  tez-tələsik  üyüdüb  tökdü: - Nə  var  sizə?  Cənnətin  ortasında  yaşayırsınız,  yanınızda  da  doğmalarınız,  “rodstvennik”i,  meşələr,  dağlar, “rodnik”i.  Görürsən,  bəzi  sözləri  ana dilimizdə  deyə  bilmirəm. Özüm  də bunu  hiss  edirəm,  bəzən mənim  rus dilində  işlətdiyim  sözlərə  düzəliş  edirsən.  Bəlkə  də, məni qınayırsan?  Ana  dilimizdə  təhsil  görmədik, oxumağa  kitab  tapmadıq,  bəzi adətləri unutduq.  Biz  sizin  kimi  düşbərə,  xəngəl  yox,  mantı  bişiririk.    Kimdir “vinovnik”,  bizmi, yoxsa,  qanlı  imperiya,  yaxud  “ellər  atası”?  Kimik biz,  azərbaycanlımı,  türkmü?  O taydakıları nəyə  görə  döyürlər,  söyürlər,  edam  edirlər?  Fars  olmadığına  görəmi?  Atam deyərdi  ki,  babam  şair  olub, gözəl  şeirlər  yazırmış,  kəndimizdəki  məktəbdə  ana  dilindən dərs  deyirmiş. Atam  bizə  həmişə  xan  Arazdan, tikanlı   sərhəd  məftilləri  ilə  bir-birindən ayrı  düşən  qardaşından,  heç  vaxt  üzünü  görmədiyi  qardaşının övladlarından danışardı... Bu  bir-iki  gündə  Füzuli  dayının  üzündə  bu  qədər  əzab  görməmişdim. Bu  əzabı  Vətən həsrətli,  duyğulu insana  yaşatdığım  üçün  özümü  qınadım  da. Amma  qonaq  da  susmaq  fikrində  deyildi,  Vətənsiz  illərinin acı həsrətindən yana - yana  söhbətini  davam  etdirmək  istəyirdi  ki,  nəvəsi  yanına  gəldi. Deyəsən  babanın nəvədən  borc  aldığı  müddət  bitmişdi.  Baba,  nəvə  və  mən meşənin  içinə  doğru  irəlilədik.  Dağın yamacındakı  ağacların  dəymiş  meyvələri  bal  kimi  şirin  idi,  qaratoyuğun,  hophopun,  anadilin  şirin  ləhcəli nəğmələri  insanı  valeh  edirdi.  Ayağımız  altındakı  qızılı  yarpaqların  xışıltısı başqa  bir  aləm  idi. Meşənin  içərilərinə  doğru  irəlilədikcə  birdən  Füzuli  dayının  nəvəsi  Araz  hay-küy  saldı: - Dedulya,  smotri, smotri,  Araz,  Araz!  (Baba,  bax,  bax,  Araz, Araz Mənim  çaş - baş  qaldığımı  görən  Füzuli  dayıya  danışmaq  üçün  sanki yeni  həvəs  gəldi: - “Step”in ortasındakı  adda-budda  ağaclardan  başqa  heç  nə  görünməyən,  cəhənnəm  istisindən  nəfəs  almaq  mümkün  olmayan,  ilanmələyən insana  həsrət  ərazilərdə  Vətənindən  sürgün  olunanlar  o  vaxtdan yeni  “posyolka”lar,  kəndlər,  aullar,  “yurt”lar  salıblar.  Bizim  kəndimiz  həmin yaşayış  yerlərinin  ən  böyüyüdür. Mindən  çox  ev  var.  Hamısı  da Azərbaycandan  sürgün  olunanlardır.  Bilmirəm  nədir,  bəlkə  də  tarixin ironiyasıdır  ki,   o vaxt  kənddə  yaradılan  kolxoza  “Put  kommunizma”  adını qoyublar...                                        Gözümü  meşənin  dərinliklərinə  dikib  cavabı  məchul,  bəlkə  də  bəlli suallar  içində vurnuxdum:  “Kommunizmin yolu”,  yaxud  “Kommunizmə yol”  bu  idimi?.. Füzuli  dayının  səsi  məni  xəyallardan  ayırdı: - Kəndimizin  adı  ilə kolxozun  adı  eyni  idi.  Axı,  hər  ikisi  kommunizm adlı  ananın  bic  törəməsiydi.  Bayaq  Arazın  “Araz,  Araz!”  harayının  səndə qəribə  duyğular  yaratdığını  gözlərindəki  heyrətdən  anladım.  Nədən heyrətləndin, onu  da  bildim. - Nədən? Nəvəmin  arx  kimi  kiçik  axar  suya  “Araz”  deməsindən. Müsahibimin  həssaslığı  məni  ikiqat  heyrətləndirdi: - Ürəyiniz  ağrımasın,  var  olun,  Füzuli  dayı. - Vətən  həsrətlilər  daha  duyğulu,  kövrək,  həssas  olur,  əzizim. Qonaq  dərindən  köks  ötürdü.  Uzaqlara  dikilən  gözləri  nəmlənmişdi.  Həsrətində  olduğu  rayon,  kənd,  özünü   anlayandan  qəlbində   çağlayan  Araz,  o  taydakı  əzizləri  yenə  də  ona  əlçatmaz  olmuşdu. - Hə, söhbətim  yarımçıq  qaldı.  Kəndimizin  ortasından  Çu  çayı  axır.  Kənddəkilərin əksəriyyəti  bu  çayın adının  Çu  olduğunu bilmirlər.  Biz  bu  çaya  “Araz”  deyirik.  Yəqin  bilirsən,  Qazaxıstanda  yaşayan   Oğuz  türklərinin çoxu  vaxtilə  İranla  “qranitsa”dan - Araz  çayının  sahillərindən  sürgün  olunanlardır.  Kəndimizdə  doğulan, böyüyən  insanlar  bütün  axar  sulara-çaylara,  arxlara   “Araz”  deyirlər.  Bizim  üçün  bütün  çaylar  Arazdır.  “Araz”  ən çox işlətdiyimiz yaddaqalan,  kövrək  duyğular  yaradan  sözlərimizdən  birisidir-sürgün,  Xudafərin, Vətən,  Azərbaycan  kimi... Yadıma  qayğısız  uşaqlıq  illərim  düşdü.  Qafqaz  dağlarının   yamaclarındakı  büllur  bulaqlardan  damla - damla  qidalanan  dəliqanlı  Qaraçay kəndimizi  iki  hissəyə  bölüb  keçir.  Suyu  çox  sərin  dağ  çayı  bizi  dözümlü  və  sağlam  böyütmüşdü.  Kəndimizin  iki  futbol  komandası var  idi.  Adları  da orijinal  səslənirdi:  “O  yan”  və  “bu  yan”  (yan,  yəni  sahil).   İcmalçılar  demişkən,  gərgin  idman  mübarizəsi  şəraitində  keçən  kənd  çempionatının matçlarında  oyunçu  da  özümüz  idik,  hakim  də.  Bəzən  ara  qarışıb  məzhəb  itirdi,  hətta  eyni  komandanın  oyunçuları  arasında  vaxtında  ötürmə  edilmədiyinə  görə  mübahisə  düşürdü.  Bir - birindən  inciyənlər,  indiki  terminlə  desək,  o  biri  komandaya  “transfer”  olunurdu.  Kəndimizin  ən  “məşhur”  futbolçuları -  zəkasına,  biliyinə  güvəndiyimiz  Qurban  və  Rizvan  qardaşları  ona  görə  də  həmişə  bir-birinə  rəqib  olurdular.  O  vaxtlar  hər  işimiz  -  oyunlarımız  zamanı  qələbə  əzmimiz,   küsməyimiz,  barışmağımız,  həmçinin  aramızdakı  səmimiliyimiz,  elmi  diskusiyarımız  necə  təbii  idi... Bunları  xatırlayaraq  fikirləşirəm:  görəsən,  biz  niyə  bölünməyə  bu  qədər  meylliyik?  Qaraçay  Araz  olmasa  belə... Məni  düşüncələrdən  Füzuli  dayının  səsi  ayırdı: - Yaxşi  bilirəm  ki,  Araz  bütün  türk  dünyasının  doğma,  heç  vaxt  unudulmayacaq  çayıdır.  Araz  Qazaxıstandakı  həmvətənlərimiz  üçün  də  bir  ayrılıq  nəğməsinin  həzin  notudur.  Bax,  ona  görə  də  sevimli  nəvəmə  Araz  adını  qoymuşam... Mən  artıq  Füzuli  dayının  sözlərini  eşitmirdim.  Qulaqlarımda  sanki  xan  Araz,  yaralı  Araz, həsrətin  baisi  Araz  uğuldayırdı.  Burulğanlar  içində çabalayırdım,  “Türkmənçay”,  “Gülüstan”  adlı  “qara tarix”imizin  günahkarlarını axtarırdım.   Biz  niyə  günahı  özümüzdə,  laqeydliyimizdə,  cəsarətsizliyimizdə  yox, Arazda,  cansız  tikanlı  məftillərdə  axtarırıq,  Araza  “evləri  yıxan  Araz”  deyirik?  İnsanların  həyat mənbələrindən  biri,  həzin - həzin  ayrılq  nəğmələri  oxuyan,  bütöv  Azərbaycanımızı  unutmağa  qoymayan  Arazin  günahı  nədir  görəsən?! Danışanda   rus  kəlmələri  işlədən  Füzuli  dayını  tez-tez  qınayırdım.  Amma  səhv  edirmişəm.  Sən  demə,  qürbətdəki  soydaşlarımız  bizdən  daha  diqqətli,  yaddaşı  iti  və vətənsevərmiş.  Onlar  yad  ölkədə  bütöv  Vətən  xəyalı  ilə  ovunaraq  nəhəng  və  müqəddəs  Azərbaycan  yaşadırlarmış -  o  taylı,  bu  taylı,  xan  Arazlı  Vətən... Füzuli  dayıdan  ayrılsam  da  bir  an  belə  onu  unutmuram.  Xatırladıqca  da  düşünürəm:          “Görəsən,  Bütöv  Azərbaycan  olmaq  üçün  bizə  nə  qədər  Araz  lazımdır?!  Bəlkə  də  minlərlə,  milyonlarla  -  hər  eldə, hər  obada,  hər  evdə”... Sən  demə,  Araz  paralanmış  Vətənimizi  ayıran  yox,  birləşdirən  çaymış...

---