Birinci kitabda Şeyx Səfi kompleksi barədə ətraflı yazdığımdan buranı yenidən təsvir etmək istəmirəm. Kompleksdən geniş və möhtəşəm həyətə çıxdıqdan sonra keçən dəfə bağlı olduğundan ustadlığına valeh olduğum Vədud Müəzzinin kiçik əsərlərinin orijinallarının və digər əsərlərinin surətləri satılan dükana tələsirəm. Əfsus ki, bura yenə bağlıdır. Bir-bir əntiq əşyalar və sənətkarların hazırladığı nəfis məmulatlar satılan dükanlara baş vura-vura çıxışa doğru gedirik. Dükanların birində metal üzərində döymə üsulu ilə hazırlanmış işlər və o qədər də böyük olmayan dükanın sağ küncündə bir qadın sənətkarın başını aşağı dikərək dükana az da olsa əs salan taqqa-tuqu ilə işləməsi diqqətimi cəlb edir. Şüşə piştaxtanın o üzündəki xanım işinə aludə olduğundan mənim ona yxınlaşmağımın fərqində belə deyil. Başının üstündə dayanıb xeyli işləməsinə fikir verirəm. Necə də zərif işləyir. Dözə bilməyib, "Salam xanım, dükandakı bütün işləri siz işləmisiniz?"-deyə soruşuram. Xanım nəhayət öz gözəl simasını göstərir, başını qaldırıb salamımı alır, sonra da təmiz Ərdəbil ləhcəsi ilə, "Bəli əksəriyyəti öz işlərimdir, amma şagirdlərimin də işləri var burda"-deyir. Əl çəkmirəm, işindən ayrılmağa məcbur olur, hazır olmaqda olan işi ondan alıb diqqətlə gözdən keçirirəm. Adı Məhza soyadı Qəmbərzadədir. Məhza Qəmbərzadə. 10 ildir bu sənətlə məşğuldur. Məhza Qəmbərzadə Ərdəbil Mühəqqiqi Ərdəbil Tətbiqi Sənət Universitetinin (Ərdəbil Əl Sənətləri Sənayesi Universiteti) sənətşunaslıq fakultəsinə 2011-ci ildə daxil olaraq oranı müvəffəqiyyətlə bitirib. 2017-ci ildən isə bu sənəti digərlərinə öyrətmək üçün müəllim kimi fəaliyyətə başlayıb. O qısa zamanda bu sənətin Cənubi Azərbaycanda dirçəlişinə nail olub, bu sənəti öyrənmək istəyənlərə böyük köməklik göstərib. Hazırda onun 8 yetirməsi də bu sənəti davam elətdirir. Məhza xanım bölgədə bu sənətin ən mahir ustası kimi tanınıb. O dəfələrlə daxili və beynəlxalq sərgilərdə Ərdəbil ustanını təmsil etmişdir. Bu sənət farsca qələmzəni adlanır. Əsasən qızıl, mis və digər metallar üzərində polad qələmlərlə döymə naxış vurmaqdan və metal üzərində döymə üsulu ilə əsərlər, yazılar həkk etməkdən ibarətdir. Bu sənətin tarixi beş min il əvvələ gedib çıxır. Belə ki, metal kəşf olunduqdan sonra insanların metaldan qablar düzəltməyə vaqif olmaları, onlarda bu qabların üzərində naxışlar da vurmaq həvəsi yaratdı. Bu sənət tarixən Azərbaycanda, məxsusən Ərdəbildə geniş tətbiq edilmişdir. İslamdan sonra da bu sənət davam elətdirilib. Səfəvi dövründə Ərdəbildə bu sənətin inkişafı ən yüksək səviyyəyə çatmışdır. Şeyx Səfi kompleksində bunun əyani şahidi oluruq. Mərhum Yədullah Seyfçi Ərdəbili bu sənətin ən mahir ustadlarından hesab olunur. Ondan sonra bu sənət demək olar ki, unudulmuşdu. 2017-ci ildən isə Ərdəbil Əl Sənətləri Sənayesi Universitetinin köməkliyi, eləcə də Məhza Qənbərzadə və onun yetirməsi Əhməd Ətayinin xidmətləri ilə dirçəlmişdir.

Biz kompleksdən çıxıb şəhər boyu gəzirik. Tarixi abidələrdən savayı Şorəbil gölü müasir Ərdəbilin incisi hesab olunur. Burada gözəl istirahət məkanı salınmışdır ki, birinci kitabda bu barədə qismən də olsa məlumat verdiyimizdən bunun üzərində dayanmırıq. Şəhər daim təcavüzlərə məruz qaldığından şəhərdə ən qədim və qədim dövrün abidələri o qədər çox olmasa da şəxsən şəhərin qədim mərkəzi hissəsində hər addımbaşı tarixlə üz-üzə dayanırsan. Tarixin yadigarlarına diqqətin azlığı aydın seçilsə də bu günə qədər duruş vermələri adamın ürəyini açır. Hələ XIX əsrin əvvəllərində Abbas Mirzənin göstərişi ilə fransız general Qardanın layihəsi və rəhbərliyi ilə Ərdəbildə müdafiə xarakterli qala tikilir. Bu günə qədər yaddaşlarda Narınqala kimi həkk olan bu istehkam Rza şahın dövründə sökülür və yerində əlavə binalar tikilir. Şəhər ətrafındakı abidələrdən biri Azərbaycanın ən qədim məscidlərindən biri olan Cümə məscidi Azərbaycan memarlığının incilərindəndir. Məscid Səlcuqlar dövründə tikilmişdir. Mütəxəssislərin rəyinə görə ərəb işğalından sonra şəhərdə tikilmiş ilk abidədir. Bu gün məscid uçilub dağılmış vəziyyətdədir, uca minarəsi yıxılmışdır, amma bina möhtəşəmliyini və əzəmətini saxlamışdır. Şəkillərdən də görəcəyiniz kimi geniş ərazidə restavrasiya işlərinə başlanılsa da naməlum səbəblərdən iş yarrımçıq saxlanılmış və uca günbəzdən qopan daşlar turistlərin başına düşməsin deyə asılmış metal tor bu gün də yorğun-yorğun küləyin təsirindən yellənməkdə davam edir.

Ərdəbildəki Saleh abidələri, şəhərin mərkəzi ilə axan Balıqlı çayın üzərindəki Yeddi körpü adlandırılan Yəqubiyyə, Daşkəsən, İbrahimabad, Təpə, Almas və Asəf körpüləri də əsil sənət nümunələridir. Bunlar, eləcə də şəhərdəki qədim hamam, hazırda Ərdəbil turizm idarəsinin yerləşdiyi mötəşəm tarixi bina və digər tarixi abidələr Memar Əcəminin hünərinin məhsulu olmaqla göz oxşayırlar. Adla deyilən Ərdəbil xalçaçılığının bu gün də yaşadığından xəbərim var, amma Ərdəbildə xalça müzeyinin olub-olmamasını bilmədim. Bircə onu bilirəm ki, bu məktəbin Şeyx Səfi xalçası Azərbaycan xalçaçılıq tarixinin ən mükəmməl nümunələrindən biri olmaqla hazırda İngiltərənin Viktoriya və Albert Muzeyində saxlanılır.

Ərdəbildə tarixi abidələrlə yanaşı müasir dövrdə də ucaldılan möhtəşəm abidələr göz oxşayır. Əvvəlki yazımda haqqında yazdığım məşhur hərbi təyyarəçi, ərdəbilli Qafur Ciddiyə qoyulmuş abidə müasir heykəltəraşlığın ən gözəl nümunələrindən biridir. Bundan başqa Azərbaycanın, eləcə də İranın tanınmış heykəltəraşı Vədud Müəzzin tərəfindən Ərdəbildə tanınmış din alimləri və məddahları olan unikal səsə malik Səlim və Rəhim Müəzinzadələrə ucaldılmış heykəllər, eləcə də Şeyx Səfi məscidindəki bütün abidələr əsil sənət əsərləridir.

Ərdəbilin məşhur şair və yazıçılarına misal olaraq Şah İsmayıl, Mir Cəlal Paşayev, Saleh Ətayi, Mədinə Gülgün, Ziyayi Ərdəbili və Zikri Ərdəbilini, din xadimlərinə Şeyx Səfiyəddin və Əli Meşkinini, incəsənət xadimlərindən Əli Səlimi, Vədud Müəzzin, Nəsrullah Nasehpur, Vəhid Əsədullahi, Rübabə Muradova, Əhməd Obalını, Ramiz Zöhrabovu, siyasətçilərdən Babək Xürrəmi, Hacı Baba xan Ərdəbili, Nəzərəli xan Şahsevən, Abbas Lisani, Seyid Hüseyn Ərdəbilini, idmançılardan Əli Dayı, Hüseyn Rzazadə, Mahmud Savalan və digər tanınmış şəxsləri misal göstərə bilərik.

Xaraktercə ərdəbillilər müşahidə etdiyim digər bölgələrdən, xüsusilə təbrizlilərdən kəskin fərqlənirlər. Təbrizlilər nə qədər xoş xasiyyət, mülayim, şirin dillidirlərsə, ərdəbillilər bir o qədər sərt, sözü üzə deyən və qaraqabaqdırlar. Söhbəti uzatmağı sevməzlər. Hər halda bu mənim qənaətimdir.

Yeri gəlmişkən Ərdəbil mənim də ana tərəfimdən olan bir çox tanınmış şəxslərin uyuduğu bir məkandır.