HAFİZ SUFİZMİ

Facebook Twitter

Bu barədə ariflərin nəzər nöqtələrindən 4 nəticəyə gəlmək olar: 1.Birinci “cəzbe”(cazibə) adlanır – “tələbə səbəb”, “cazibə” kimi oxunur. 2.Bu “cəzbə” “çalışma”ya (“kuşeş”ə) sövq edir. Ona “seyrü süluk”( tasavvuf yolçuluğu, və ya mənəvi yolçuluq ) deyilir. Bu, iki yolla icra olunur: a) afaqda (kosmosda) seyr vasitəsilə nəfsdə seyrə çıxma; b) zahiri, əyani seyrsiz, yəni ariflər yaşadıqları yerdən ayrılmadan “məşuq” axtarır və onun vüsalına qovuşurlar – yəni “məşuq” onların arxasınca gəlir: Ovçunun ov dalınca qaçması əcəb deyil, Ovun ovçu dalınca qaçması qəribədir. Taliblər “seyrü süluk” mərhələsində şübhələrlə, heyranlıq və sərgərdanlıqlarla qarşılaşır – intizar şiddətindən səbirləri tükənir, alışıb-yanırlar və bəzən şikayət edirlər. 3.”Vüsul sərmənzili”mərhələsi başlanır. Bu mərhələdə zövqü şövqdən öz dərilərinə sığmazlar, lətif və mənalı sözlər deyərlər, yəni “məşuq” dilindən şadlanarlar. Bu mərhələ başlanğıc, orta və sondan ibarətdir. Bundan sonra sükut və hüzur dövrü olacaq. Ola bilər ki, arif sükuta meyl etməsin, ekstaz,yəni vəcd halında “vüsul”u itirsin. 4.Həqiqət yolu taliblərinin irşad və rəhbərlik mərhələsinə o şəxslər gəlib-çatır ki, üçüncü mərhələdən keçsin. H.Şirazi bu dörd mərhələni keçənlərdən biridir. BİRİNCİ ÜNVAN: CƏZBE (KEŞEŞ) VƏ ÇALIŞMA Təsəvvüf əhli üç şeyə daha çox üstünlük verirlər: 1.cəzbe (cazibə); 2. seyrü süluk; 3. əruc (meraca getmə, səmaya qalxma). Cəzbe – “çəkmə qüvvəsi”ndən, seyri-süluk – çalışmadan, əruc – bəxşişdən ibarətdir. Cəzbe – haqqın felidir, hərəkət qüvvəsidir. Tanrı öz bəndəsini, qulunu özünə doğru çəkir. Bəndə dünyaya üz tutub, mülk, mal, cahü cəlal sevgisinə bağlıdır. Allah inayətini, köməyini öz bəndəsindən əsirgəmir, bəndə də Allaha üz tutur. Haqq tərəfindən olan şeyin adı cəzbə, bəndə tərəfindən olan şeyin adı meyil, ixtiyar, məhəbbət və eşqdir. Bəndənin təvəccühü, diqqəti artdıqca başqa adlar yaranır. Bu, elə məqama çatır ki, salik – ilahi yolçu hər şeyi bilmərrə tərk edir və Allaha üz tutur. Yəni hər şeydən keçir və bir qiblə (pənah aparılan yer) olur, qeyri-haqq olan hər şey tamam unudulur, eşq mərhələsinə çatır. Rəbbin inayəti Hafizin halına da şamildir: Hər dəm əz ruye-to nəğşi zənədəm rahe-xəyal, Ba ke quyəm ke, dər in pərde çeha mibinəm? (Hər an sənin üzündən nəqş çəkib xəyalla, Kimə deyim pərdədə nələr daha görürəm?) Romuze-sirre-ənəlhəqq çe danəd an ğafel? Ke moncəzeb nəşod əz cəzbehaye-sobhani. (Ənəlhəqq rəmzlərini nə bilsin cahil adam? Sübhani cəzbələrdən cazibə götürməsə.) Hafiz çalışaraq seyrü süluka başlamışdır. Süluk ərəb lüğətində həm də getməkdən xilas olmaqdır. Yəni gedən/yolçu gərək batini aləmi seyr etsin. Şeyx Mahmud Şəbüstəriyə görə, kamil insanın, salikin özündən saflaşması odun tüstüdən ayrılıb təmizlənməsi kimidir. Tüstü odun varlığına dəlalət edir, öz-özlüyündə isə heçdir. Od isə öz-özlüyündə safdır, tüstüyə möhtac deyil və heç vaxt tüstüyə qarışmır. Salikdə olan mən də ondakı həqiqi mənə dəlalət edən bir müəyyənlik pərdəsidir. Deməli, salik özündən, yəni öz mənindən ayrılarkən həqiqi mən əyan olur: Səfərdə yol gedən kimdir, ey aqil? Nə cür bir şəxs olar insani-kamil? Soruşdun yol gedən kimdir bu yolda? Ki, agahdır nə varsa sağda, solda? Nə cür ki, ayrılar od tüstüsündən, O cür də yolgedən safdır özündən. Yolun ilkin məqamı mümkünatdır, Axır məqsəd kəmali-nuri-zatdır. Bu yol ilkin səfərlə əksdir, bil, Əsas şərti olubdur bil ki, təkmil. Təsəvvüf əhlinə görə seyrü süluk – məxsusi getməkdir, həmin seyri-iləllahdır. Məxsusi getmək – pis sözdən, pis əməldən və əxlaqdan (əqval, əfal və əxlaqdan) yaxşı sözə, yaxşı əmələ və yaxşı əxlaqa doğru getməkdir, öz varlığından keçib Allahın varlığına qovuşmaqdır. Beləliklə, salik yaxşı sözə, yaxşı əmələ və yaxşı əxlaqa cəhd edir, maarif işığı onun üzünü nurlandırır, əşyaların həqiqətini dərk edir, öz varlığını “öldürür”, Allahın varlığında “dirilir”. Hafizə agah idi ki, bu maddi dünyanın ardı sonsuz dünyadır, bəşər ruhu əbədi feyz bulağından doyunca içib və yenidən əzələ qayıdacaqdır. Çünki biz Allahdanıq və yenidən ona qayıdacağıq. Cəbrail qeyb aləmindən xəbər verir: Çe quyəmət ki, bemeyxane duş məsto xərab, Soruşe-aləme-ğeybəm çe mojdeha dadəst. Ke, ey boləndnəzər, şahbaze-sədreneşin, Neşiməne-to nə in konce- mohnət, abadəst. (Dünən mən meyxanada hələ məstü xərabdım, Cəbrail nə müjdələr verdi! Könül dilşaddır. Ki, sən ey ali nəzər, məclisin başındasan, Yerin möhnət küncü yox, əslində çox abaddır.) Hafiz insanın gövhəri-laməkandan kövnü məkana gəldiyini yüksək dillə bildirir: Mən mələk budəmo firdovs bər in cayəm bud, Adəm avərd, dər in deyre-xərab abadəm. (Bir zaman mələk idim, məkanım cənnət idi, Adəm gətirib, xərab dəhrdə abadam mən.) Əbədiyyət okeanı, allahlıq ənginliyi bəşərin həqiqi məqamıdır – bu dərinliklərdə və ucalıqlarda həqiqi səadəti axtarmaq lazımdır: Mayeye-xoşdeli ancast ki, dildar ancast, Mikonəm cəhd ke, xodra məgər anca fekənəm. (Harda yar var, orada çünki könül xoşluğu var, Özümü cəhd edirəm axır o dünyayə atım.) Hafiz eşq yolunda çox çalışsa da, rəhbər olmadığından bir yerə çata bilmir: Be kuye-eşq məne bidəlil rah qədəm, Ke mən xiş nəmudəm səd ehtimamo nəşod. (Kuyi-eşqin yoluna qədəm qoyma dəlilsiz, Mən özüm çox çalışdım, nəticəsi olmadı.) Şair sərgərdan oldu – sərgərdanlıq üz verdi: Del ço pərgar be hər su dəvərani mikərd, Vəndəran daire sərgəşteye-ca bərpa bud. (Gərdiş eylərdi ürək dövrləri pərgartək, Heyran olmuşdu, atırdı qədəmin çox sadə.) Müəmmalı vücudu təhqiq etmək asan deyil: Vocude-ma moəmmayist Hafiz Ke təhqiqəş fosun əsto fəsane. (Bizə, Hafiz, müəmmadır bu varlıq, Füsundur təhqiq etsin bu fəsanə.) Hədis əz motrebo mey quo raze-dəhr kəmtər cu, Ke, kəs nəqşudo nəqşayəd behekmət in moəmmara. (Hədis de, mütrübü meydən, cahanin sirrini az gəz, Ki, heç kəs açmamış, açmaz əql ilə bu müəmmanı?) Orta Əsrlər müsəlman Şərqinin görkəmli mütəfəkkiri Əvhədi Marağayi Sufilik fəlsəfəsinə əsaslanan poetik əsərlərin, şeir və poemaların (ən məşhuru "Cəmşid piyaləsi") müəllifidir. Seyid İmadəddin Nəsimi Əvhədini çox sevmiş, əsərlərini tərcümə etmiş, yaxud onlara nəzirələr yazmışdır. Sədi Şirazi onu öz ustadi saymış, Xacə Hafiz onu "Piri-Təriqət" adlandırmışdır. Marağalı Əvhədi mürşid və rəhbərlikdə pirin zəruri xüsusiyyətlərinin əhəmiyyətindən söhbət açıb: Heyrət yolu getmə, gözünü aç, bax, Güman darlığına qapılma ancaq. Əlindəki cama yaxşı nəzər sal, Onun rəngini gör, qoxusunu al. Vaxtını boş yerə hədər eləmə, İsim tapsan, hərfə nəzər eləmə. Yüz zındıqın öpsən əlin-ayağın, Haqqını pozarsan hər bir sədiqin. Dünyamız saflıqdan deyildir xali, Sən olma bu qədər qəmli, qüssəli. Hər küncdə gizli bir xəzinə vardır, Sənə əlçatmazdır, səndən kənardır. Düz ol, rast gələsən düz insanlara, Torpaq ol, yetəsən uca kandara. Səndə olsa yaxşı bir iş aşikar, Ovcuna arzudan qoyular açar. Sən ümidsiz olma, mərdi tələb et, Sadiq adamlardan dərdi tələb et. Tələbdə üstünlük, qalibiyyət var, O, yoxsa, bəhanə gətirmə zinhar. Talib müstəhəqdir, qalib isə həqq, Günəş ilə aydır bir yerdə mütləq. Günəşin işığı kəsilsə əgər, Dərhal ay tutular, göy zülmətlənər. O azğınlıq ayın tutularsa sən, Tez hasilə gələr hər nə istəsən. Tələbsiz ov əsla tuta bilməzsən, Axtarmasan, kama çata bilməzsən. Əgər tələb şərtin bilməsən, inan, Ulağı palçıqdan çıxarammazsan. Xeyir axtarırsan, olsun ziyan qoy, Öz işini çatdır karvana, can qoy. ---------------------- Zindiq – dinsiz, kafir Sədiq – sadiq şəxs, düz-dürüst adam Müstəhəqq - haqlı olan, haqq qazanmış, layiq, haqlı. İKİNCİ ÜNVAN: HİCAB VƏ MƏQAM Özündən rədd edilməli hər şey hicabdır, onda olmalı hər şey məqamdır. Hicab və onun davamiyyəti yaxşı söz, yaxşı əməl və əxlaqi maariflə aradan qalxır. Bu məqamlara çatmaq üçün əvvəlcə təharətlə məşğul olmaq, paklanmaq lazımdır. Yuyulmalı əzaların hər biri hicabdır, hər məqam namaz rükətidir. Əvvəl təharətdir, sonra namaz, əvvəl fəsildir, sonra vəsl. Əgər fərağət istəyirsən, özündən keç, əgər Allaha qovuşmaq istəyirsən, canından keç. Bu məqamı Mövlana Füzuli Leylinin dilindən yazdığı bir mürəbbesində çox poetik ifadə etmişdir: Füzuli, hər zaman bir tə'n ilə bağrım qılırsan qan. Əcəb, bilməzmisən kim, eşqdən keçmək deyil asan? Bilirsən, düşmüşəm bir dərdə kim, yoxdur ona dərman, Bu yetməzmi ki, bir dərd artırırsan dərdimə sən həm? Əgər öz məşuliyyətindən, gündəlik həyat və məişətindən keçə bilmirsənsə, Allahı və fərağəti (sərbəstlik) tələb etmə ki, istədiyin şeyə nail olmayacaqsan. Hafiz buyurub: Güsl dər əşk zədəm kəhle-təriqət guyənd, Pak şo əvvəlo pəs dide bəran pak əndaz. (“Göz yaşımla qüsl etdim!” – təriqət əhli deyir, Əvvəl özünü pak et, göz yaşını da pak at!) Kim bu hicabı aradan qaldırsa, o, daimi təharətdədir. Kim bu məqamları əldə etsə, o daimi səlatdadır (namazdadır). Bu hicabların götürülməsi, bu məqamlara çatmaq insanı guşənişinliyə, az yeməyə, az yatmağa, az danışmağa meyilləndirir. Ancaq elm adamında bu məqamlar səbatlı olur – səbatdan işlər açılır, səbatsızlıqdan kar aşmır. Hafiz bir müddət riyazətlə (nəfsini öldürmə, zahidlik, məhrumiyyətli həyat tərzi keçirmə), batini təmizlənmə ilə məşğul olmuşdu: Mən əgər kam rəva gəştəmo xoşdel çe əcəb, Mustəhəqq budəm inha be zəkatəm dadənd. Hatef an ruz be mən mojdeye-in dolət dad, Ke bər an covro cəfa seyro səbatəm dadənd. (Mən əgər kamıma çatdım, ya sevindim, nə əcəb Bunlara layiq idim mən ki, zəkatım verilib. Verdi hatif o gecə dövlətin bu müjdəsini, Dedi: - Bil, cövrü cəfa, səbrü səbatım verilib.) Mən həman dəm ke vüzu saxtəm əz çeşmeye-eşq, Çartəkbir zədəm yeksəre pərhiz ke çe həst. (Eşq çeşməsi ilə vüzu etdiyim dəmdən Çartəkbir oxudum hər şeyə, cismən şikəst.) Hafizin nəzərində mal-mülkün, cah-cəlalın heç bir dəyəri yoxdur. Ancaq neyləyəsən ki, dindən və axirətdən düzgün anlayışı olmayan xalq fitnə-fəsadların girovluğundadır: Sərəm bediniv o üqba foru nemiayəd, Təbarəkallah əz in fetneha ke dər səre-mast. (Nə axirət, nə də dindən başımız çıxmayır heç, Başımız çünki özgə fitnələrə mübtəladır.) Hafiz əvvəlcədən bilirdi ki, vücuda sığal çəkmək, sonu puç nəfsi haqq yolunda torpağa tapşırmaq gərəkdir: Bade dər deh çənd əz in bade-ğorur, Xak bər sər nəfse-bədfərcamra. (Badə ver, uçsun görüm, badi-qürur, Qoy yox olsun nəfsi-nafərcam ilə.) P.S.: N.Göyüşovun “Təsəvvüf anlamları və dərvişlik rəmzləri” kitabında “məqam və hal” terminləri aşağıdakı şəkildə açıqlanmışdır: “Məqam - əməl, rəftar və davranış yolu, hal isə bilgi və psixoloji-ruhi hazırlıqdır. Təcrübə ilə əldə edilən səbatlı əməllər – məqam, Haqq tərəfindən nazil olan batini durum isə haldır. Məqam çalışma və kəsb yolu ilə əldə edilir, hal isə ilham kimi nazil olur. Məqam – bəndənin cəhdi, hal isə Allahın lütfüdür. Məqam salikin Haqqa doğru əməl baxımından yüksəliş mərtəbələri, hal isə ruhi yüksəlişdir.” Məqam dəyişkən və sonu olandır, salik bir məqamda kamilləşib, digər məqama yüksəlir. Hal isə nə dəyişmir, nə də sonu yoxdur. Məqam sahibləri hər məqamın özünəməxsus halını tapa bilmələrinə baxmayaraq, mümkündür ki, məqama yetməklə kamil şəkildə hal sahibi olmasınlar, amma hal sahibi olan salik bir anın içində bütün məqamlara sahib olar. İslamın əsasını təşkil edən üsuliddin, insandan inam, füruiddin isə əməl tələb edir. Bu baxımdan məqama yetmək əməl, rəftar və çalışma yolu ilə əldə edildiyinə görə füruiddinə, hal isə Haqq tərəfindən nazil olan batini durum və ruhi hazırlıq olduğu üçün üsuliddinə aiddir. Başqa sözlə, məqam – salikin əməlinin, hal isə onun eşqinin təzahürüdür. Məqamın başlanğıcı fəqirlik, halın başlanğıcı isə aşiqlikdir. Hər iki yol salikdən dünyanı ayaqlayaraq keçmək tələb edir. Füzuli bildirir ki, fəqirlik yolu getmək məqamım, eşq zövqü isə halımdır, dünyadan uzaqlaşmaq yolunda dünya tapdağımdır: Süluki-fəqr ətvarım, məzaqi-eşq halımdır, Təcərrüd aləmi seyrində aləm payimalımdır. (Fəqirlik hərəkətim necəliyimdir, eşq zövqü halımdır, təcərrüd aləminin seyrində aləm tapdağımdır.) ÜÇÜNCÜ ÜNVAN: TƏRK (TƏCRİD), MƏNƏVİ SAFLAŞMA Şeyx Əziz Nəsfiyə görə, “Tərk - əlaqəni kəsməkdir. Əlaqəni kəsmək batindən dünyasevərliyi, dünyagirliyi çıxarmaqdır. Zahirdə isə bütün dünyəvi istəkləri tərk etmək və dərvişlərə qoşulmaqdır. Salikin yolunda hicab olan, salikə mane olan hər şey tərk edilməlidir (istər maddi, istər mənəvi). Yəni salikin yolunda mal-mülk, cah-cəlal zülmani hicab, çox namaz qılmaq, çox oruc tutmaq nurani hicab hesab olunur. Ey dərviş, xalq bütpərəstdir, gərək sənin qəlbində şəkk-şübhə olmasın. Tərk – bütpərəstliyi tərk etməkdir. Yoxsa salik məqsədə çatmaz. Saliki özünə cəlb edən, onun tərəqqisinə mane olan hər şey bütdür. Beləliklə, mal da, cah-cəlal da, çoxlu namaz qılmaq da, ifrat oruc tutmaq da, hətta səccadədə həmişə oturmaq da büt səccadəsindən başqa bir şey deyildir. Kimsə bir kimsənin qarşısında həmişə tez-tez ayağa qalxarsa, bütpərəstlik edər. Dünya və axirətə aid olan hər şey tərk edilməli, hər kəs azad, ixtiyari bütsındıran olmalıdır. Tərkdə məqsəd odur ki, həyat zərurətlərindən sərf-nəzər edəsən. Bil ki, tərk - əbədi şeyləri yox, lazımsız artıq əşyaları, malları tərk etməkdir. Belə ki, çoxlu var-dövlət bəyənilir və salikin yoluna əngəl olur, ancaq ərzaq, pal-paltar,yaşayış yeri istisna olunmaqla. Bir də ki, insan hər şeyini tərk etsə, başqalarına möhtac olar, tamah yaranar və tamah – xəyanətlərin anasıdır. Hafiz dünyanı məhz beləcə “tərk edib”: Təriqe-kam costən çist? Tərke-kame-xod qoftən, Kolahe-sərvəri inəst, gər in tork bərduzi. (Kam gəzmək yolu nədir? Öz kamını tərk etmək! Sərvərlik börkü tiksin qoy türk əsilli dərzi.) Füzuli də “tərk” anlayışını aşağıdakı beytdə işlətmişdir: Tərkü təcrid ixtiyar et kim, diyari-eşqdə, Fəqr bazarına əshabi-fənadəndir rəvac. (Tərk etməyi və ayrımanı bəyən ki, eşq məmləkətində, yoxsulluq bazarında səbəbləri aradan qaldırmaq işə gedir) Bu beytin mənasını başa düşmək üçün işlənən “tərk”, “təcrid”, “fəqr” və “fəna” sözlərinin batini mənalarını axtarmaq lazımdır. “Tərk” – ikiliyi aradan qaldırmaq, “təcrid” – dünyəvi maraqlardan ayrılmaq, “fəqr” – heç nəyə ehtiyacı olmayan, “fəna” – bəşəri sifətlərdən ayrılma deməkdir. Beləliklə, ikiliyi aradan qaldırmaq və dünyəvi maraqlardan ayrılmaq işini seç, bəyən ki, eşq ölkəsinin ehtiyacsızlıq bazarında daha çox satılan, səbəbləri bəşəri sifətlərdən ayırmaqdır. Başqa sözlə, hər işdə bir səbəb axtaran aşiq yox, alimdir. Alimlər hər şeyi bir neçə hissəyə ayırıb səbəb axtarar, aşiqlkər isə mürəkkəbi birləşdirib bir edər. Necə ki, şair başqa qəzəlində deyir: Hikməti dünyavü mafiha bilən arif deyil, Arif oldur bilməyə dünyavü mafiha nədir? (Dünya və dünyada olanların hikmətini bilənə arif deməzlər. Arif o kəsdir ki, nə dünyadan xəbəri ola, nə dünyada olanlardan) Sufi şeyxlərinin fikrincə, təsəvvüf qısaca üç şeydən ibarətdir: təcrid, yaxud tərk (heç bir şeyi olmamaq), təslim (özünü Allaha təslim etmək) və təsdiq (sidq ilə iman sahibi olmaq). Özünü Allaha təslim etmiş şəxs heç bir adamla öz maddi maraqlarına görə düşmənçilik etməməlidir – özündən keçməlidir, hər şeyə təcrid (tərk) və təsdiq gözü ilə baxmalıdır (“Qabusnamə”. B.:Azərnəşr, 1989, s.209) DÖRDÜNCÜ ÜNVAN: HƏQİQİ EŞQ Mövlana Fəxrəddin İbrahim İraqiyə görə, Allahın Cəlal pərdəsi arxasında olan eşq rütbəsi kəşfü əyana, fəhm və bəyana sığmaz. Adi gözlə, əyani şəkildə Onun Camal sifətlərinə (Allahda olan Cəmal sifətləri, yəni sübuti sifətlər: 1.Alim; 2.Qadir; 3. Diri; 4.Murid yəni, İradə sahibi; 5.Müdrik, hər şeydən xəbərdar; 6.Qədim, Əbədi, yəni, Allah həmişə olub və olacaq; 7. Danışan; 8.Sadiq.), hüsn həqiqətinə nəzər salmaq olmaz. Eşq izzət çadırına görə hicablı, istiğna (ehtiyacsızlıq və etinasızlıq) kamalına görə təkdir, yeganədir. Onun zatının hicabı öz sifətləridir, öz sifətləri zatına bağlıdır. Allah Cəmalının aşiqi həm də onun Cəlalının aşiqidir. (Allahda olmayan Cəlal sifətləri, yəni səlbi sifətlər: 1.Mürəkkəb deyil. 2. Allah cisim deyil. 3.Məri (Görünən), yəni, Allahı görmək mümkün deyildir. 4.Allahın məkanı yoxdur. 5.Allahın şəriki yoxdur. 6.Allah möhtac deyildir. « Ona bənzər heç bir şey yoxdur» (Şura, 11). Onun Cəmalı Cəlalındadır. O, əbədi olaraq eşq oyunu oynayır, qeyri-özü ilə bu oyuna davam edir. Hər an məşuqunun üzündən pərdəni götürür, hər nəfəsdə aşiqlik yolunda bir pərdə endirir: Eşq öz pərdəsində daim çalır saz, Aşiq hardadır ki, dinləməz avaz? Hər nəfəs tazə bir nəğmə deyir o, Hər zaman insanı yaralayır o. Dünyanı bürüyüb onun nəğməsi, De kim eşitməyib o gözəl səsi? Hər zaman hər dildə öz sirlərini açır, hər gözdə öz hüsnünü cilvələndirir, bir göz qırpımında hər üzə öz mövcudluğunu şahid kimi göstərir. Aşiq və məşuq eşqdən yaranıb. Eşq öz etimolojisinə görə, təyinsizdir, təyinlərdən aridir, təyinediməzdir. Kamalın zühuru Onun zatının eynidir. Özünü aşiqlik və məşuqluq aynasında canlandırır. Hüsn özünü öz nəzərində cilvələndirir. Baxmaq və baxılmaq üzündən aşiqlik və məşuqluq, taliblik (tələb sahibi olmaqlıq) və mətlubluq (tələb olunmaqlıq) əmələ gəldi. Zahir batin oldu, aşiqlik avazı yarandı. Zahir batinə yaraşdı, məşuqluq adı aşkar oldu. Eşq məşuqluq üzündən aşiqin aynası oldu ki, onda öz zatını müəyyən etsin. O, aşiqlik üzündən məşuqunun aynasıdır və bu aynada öz gözəl adlarını (əsmaül-hüsna) görür. Hərçənd şühudun (şahidlərin) gözündə bir məşhuddan (müşahidə edilən, gözlə görünən) artıq deyil. Ancaq bir üz iki aynada görünər, hər ayna digər bir aynada başqa cür peyda olar. Həqiqi məşuq Haqqdır: Aləm əz şuro şəre-eşq xəbər hiç nədaşt, Fetneəngize-cahan ğəmzeye-caduye-to bud. (Eşqin ahu vayından kimsə tutmazdı xəbər, Dünyanı fitnələyən qəmzeyi-cadun idi.) Hüsn və ehsan səbəblərin pərdəsi və əhbabın (dostların) çöhrəsi hicabdır. Məcnunun nəzər qibləsi hərçənd Leylinin cəmalıdır, ancaq Leyli aynadan başqa bir şey deyildir. Məcnunun nəzəri bir hüsnü cəmal üçündür ki, o cəmaldan başqa hər şey çirkindir. Məcnun bilməsə də, gözəl Allah ondan qeyrisinə camal olmaz: Anra ke bexod vocud nəbvəd, Ura ze koca cəmal başəd? (Onun özünün ki, vücudu yoxdur, Bəs haradan onun camalı olsun?) Məhbubun camalı da, Haqq da Odur – Məcnunun gözüylə öz camalına baxır, Leylinin hüsnündə özünü sevir: Mərdi-eşq to həm toi ke, toi, Daima bər cəmale-xod negəran. (Eşq əri tək Sənsən, yalnız Sən, inan, Həmişə öz camalından nigaran.) Hafizin nəzər nöqtəsinə görə eşq: Lətifeist nihani ke, eşq əz an xizəd, Ke name-an nə ləbe-ləlo xətte-zəngarəst. Cəmale-şəxs nə çeşməsto zolfo arezo xal, Hezar nokte dər in karo bare-dildar əst. (Gizli qeybdən, lütfdən ancaq yaranır bu eşq, Adı nə ləli-ləbdir, nə xətdir, nə qubardır. İnsan camalı nə göz, nə zülf, nə ariz, nə xal, Min bir məna bu işdə dildarə xidmətkardır.) Şahid an nist ke, muye miyani darəd, Bəndeye-tələte-an baş ki, ani darəd. (Şahid o deyildir ki, muyü miyanı vardır, Sən qul ol dildarə ki, “O” adı-sanı vardır.) “O” aşiqdə elə təsfirəgəlməz keyfiyyətdir ki, onu “məlahət”lə əvəz etmək olmaz. Hafizin yuxarıdakı beytlərindən birində işlətdiyi “O” sufi terminindən digər klassiklər də istifadə etmişdir: Ançe quyənd sufiyanəş “an” Toyi an “an” əleykə eynullah.(Sənai) (Ona ki, sufilər “O” deyirlər, O, sənsən, Allahın eynisən.) Əz Yusef xuştəri ke, dər hosn “An” dariyo Yusif “an” nədarəd.(Sənai) (Hüsndə Yusifdən gözəl yar “O” var, Yusifdə “O” yoxdur.) Sonuncu beytdən məlum olur ki, “O” həmən məlahətdir: Ançe ura sufi “an” quyəd be nam, Xətm şod an bər muhəmmədus-səlam.(Əttar) (Sufilər ki, Onu adla çağırırlar “O” Məhəmmədüs- səlamla bitdi.) Məşuqun üzü İlahi lütf aynasıdır: Ruye-to məgər ayineye-lotfe-ilahist, Həqa ki, həminəsto dər in ruyo riya nist. (Cana, o üzün ayineyi-lütfi Xudadır, Haqdır bu sözüm, mən demirəm ruyü riyadən.) Eşq eşitməli deyil, görməlidir: Soxəne-eşq nə anəst ki, ayəd be zəban, Saqiya, mey deo kutah kon in qofto şenoft. (Eşq sözü o deyil əsla, dilə gəlsin ancaq, Saqi, söz-söhbəti kəs, badə gətir, çarə dilə!) Eşq sonsuz dənizdir: Bəhrist bəhre-eşq ke hiçəş kənare nist, Anca coz anke, can beseparənd çare nist. (Eşq bəhrində görünmür nə sahil, nə kənarə, Ona can tapşırmaqdan qeyri varmı bir çarə?) Eşq xələlsizdir: Xələlpəzir bovəd hər bina ki, mibini, Məgər binayi məhəbbət ke, xali əz xələləst. (Hər bir gördüyün bina sarsılıb dağılacaq, Təkcə eşq binası o xələldən xalidir.) Eşq təkcə aşiqlər üçün deyil, əbədidir: Hərgez nəmirəd an ke deləş zende şod be eşq Sebtəst dər cərideye-aləm davame-ma. (Qəlbi eşq ilə diri heç zaman ölə bilməz, Dünya səhifəsində sabit davamımız var.) Eşq yolu xətərlidir, təhlükəlidir: Şir dər badiyeyi-eşq ço rubah şəvəd, Ah, əz in rah ke, dər vey xətəri nist ke nist. (Çöldə eşqin eləyir aslanı bir tülkü kimi, Vay bu yoldan ki, deyirlər xətəri yoxdu ki, yox.) Əla ya əyyuhəs-saqi ədər kasənvə navilha Ke, eşq asan nəmud əvvəl, vəli oftad moşkelha. (İla ya əyyuhas-saqi, içək mey, gülsün könüllər, Ki, eşq asan idi əvvəl, fəqət düşdü bu müşküllər.) Nəime-hər do cəhan pişe-aşeqan becuy, Ke, in məta” ğəliləsto an bəhaye-həqir. (İki dünya neməti heç bir arpaya dəyməz, Ki, bu matah azdır, az, o əta isə kəsir.) Əqlin vəsvəsəsini dinləmə: Huşdar ke gər vəsvəseye-əql koni quş, Adəmsefət əz rovzeye-rizvan bedər ayi. (Ol sapsayıq, ağlın sözünə baxsan, əzizim, Adəm kimi cənnətdəki bağdan çıxacaqsan.) Əgər eşq xəstəsi olsan, səbirli ol, peşəkar, mahir həkimə müraciət etmə: Dər dəftəre-təbib xerəd babe-eşq nist, Ey del, bedərd xu kono name-dəva məpors. (Təbibin dəftərində bil ki, eşq fəsli yoxdur, Dərdlə barış, ey ürək, bu dərdə dava sorma.) Eşq yolunda ürəyimə dağ çəkilib, sinəm yanır: Dər əndərune-məne-xəste del nədanəm kist? Ke mən xəmuşəmo u dər fəğano dər ğoğast. (Bu xəstə qəlbim içində bilmirəm kimdi, görən? Susmuşam mən, orada ahü fəğandır, davadır.) Dər xərməne-səd zahede-aqel zənəd atəş, İn dağ ke, ma bər dele-divane nəhadim. (Aqil vurar yüz xərməni-zahidə od-atəş, Bu dağı ki, biz bu dili-divanəyə qoyduq.) Zin atəşe-nəhofte ke, dər sineye-mənəst, Xurşid şouleyist ke, dər asiman gereft. (Sinəmdə gizli atəş gör necə qüdrətdədir! Günəş şölə kimidir, ancaq asiman tutub.) BEŞİNCİ ÜNVAN: VÜSUL C.Rumiyə görə təsəvvüfün əsli, əsası insanın öz qəlbindədir, yəni təsəvvüf arif qəlbinin övladıdır. Arifin işi uşaq doğmaq deyil, uşaq doğuzdurmaqdır. Təsəvvüfün mənbəyi ehtiyac hissindəndir. C.Ruminin fikrincə, həqiqət möhtac üçündür. Ona görə ki, ehtiyac həqiqəti kəşfin başlanğıcıdır. Hər nə bitir, ehtiyacın ardınca bitir. Dərd – dərd doğanla gözəl olmalıdır. Tələbin başlanğıcı haman məadın (qayıdılacaq yerin) tələbidir və arifin həqiqi mətləbi onun özüdür. Zira həqiqət ondan ayrı deyil. Hafiz aqibətin vacibliyini axtaran və tapan idi. O, məqsədinə nail olub bildi ki, həqiqət onun özündədir, əbəs yerə özündən kənarda o “gövhəri-yekta”nı axtarırmış: Salha dər tələbe came-cəm əz ma mikərd, Ançe xod daşt ze biqane təmənna mikərd. Qohəri kəz sədəfe kovno məkan birun bud, Tələb əz qomşodeqane-ləbe-dərya mikərd. Bideli dər həme əhvale-Xoda ba u bud, U nəmididəşo əz dure-Xodaya mikərd. (Bizdən tələb eyləyib illər ilə cami-Cəmi, Özündə olan şeyi istəyirdi özgədəmi? Kainatın sədəfindən ələ gəlməz dürrü, İstəyirdi o itəndən ki, gətirmişdi gəmi. Bir ürəksiz ki, Xuda daim onunla var idi, Tanrını görmədiyində arayırdı kərəmi.) Xacə aşağıdakı qəzəldə Quran ayəsilə həqiqət taliblərinə xitab edib: Cəmali-yar nədarəd neqabo pərdə vəli, Ğobare-rəh benşan ta nəzər təvani kərd. (Yar camalında niqab yoxdu və ya pərdə vəli Rədd elə yol tozunu ta ki, nəzər eyləyəsən.) Gərək pak olasan ki, vəslə yetişəsən: Pak bin əz nəzəre-pak be məqsud rəsid, Əhvəl əz çeşme-do bin dər təmə”e-xam oftad. (Pak görən pak gözü ilə yetişib məqsudə, Geridə əyri göz ilə təməhi-xamə düşüb.) Beşod ke, yade-xoşəş bad ruzqar e-vosal, Xod an kereşme koca rəfto an etab kocast? (Sən vüsal ruzgarı ilə elədin xətrimi xoş, Getdi o naz hara, işvəli xitab hara?) “Vüsal” sözü qovuşmaq deməkdir. Aşiq vüsala yetdi,yəni aşiq istədiyinə qovuşdu. Allaha qovuşmaq isə Mütləq Varlıqda yox olmaq deməkdir. Belə bir vüsalı arzulayan aşiq vüsala yetəcəyi müjdəni alsa, əlbəttə fərəhlənər, ürəyindəki kədər dağılar. Əslində aşiqin ürəyindəki kədər elə vüsala yetmək həvəsindən yaranır. Füzulinin aşağıdakı beytində deyilir ki, ey İlahi, mən sənin varlığında itmək arzusundayam, mənə bu istəyimə çatacağım haqda bir müjdəni əsirgəmə, çünki o müjdə qəmli ürəyimə fərəh bağışçlayandır: Tələbkari-vüsaləm, müjdeyi-vəslin diriğ etmə, Kim, ol müjdə fərəhbəxşi-dili-ənduhginimdir. ALTINCI ÜNVAN: SİMA” Sima” (sufi dərvişlərinin neylə, xüsusi rəqslə , zikrlərlə, avazla icra etdikləri ayin) sufilərin ayinlərindən biridir, daha doğrusu , sima” sufilərin öz aralarında batini təlim və zövq islahı vasitələrindəndir. Buna görə şeyxlər buna xüsusi əhəmiyyət vermişlər. Əksər din alimləri bu ayini küfr, bidət ( ortodoksal dində ehkamdan kənara çıxan yeniliklər) hesab etmişlər. Mütəsəvviflərə görə, bidət dini ehkamı yeniləmək deyil, məzəmmət deyil, əksinə faydalıdır. Əvvəla, riyazət əhli, mücahidlərin qəlbi qəflətən nəfsin təsiri altına düşür – onlar bezikirlər, qəmlənirlər, əməllərində süstlük, əhvallarında qüsurlar yaranır. Yaxşı, gözəl sima”dan, ahəngdar, həyəcanlı, ehtiraslı avazdan insanın əhvalı yaxşılaşır, əvvəlki süstlük və pərişanlıq çəkilir, həyat eşqi qüvvətlənir. İkinci, saliklər seyrü süluk əsnasında bəd nəfsin, hicabların istilasına məruz qalır, əhvalları qapanır və uzun müddətə ruhdan düşürlər. Bu zaman məhz məlahətli sima” ilə, zikrlər ilə, ya da qəzəllə onların əhvalı dəyişir, vəcdə gəlirlər, depressiya və hicab aradan qalxır. Üçüncü, süluk əhlinin hələ ki, halında dəyişiklik olmur, məhz sima” zamanı əhval-ruhiyyələri yüksəlir, bir neçə anda illərlə qeyri-sima”da qət edə bilmədikləri yolu qət edə bilirlər. Ancaq sima”nın əsası nəfsani vəsvəsələrə, təbiət həzlərinə deyil, sidq, ixlas və tələbə bağlıdır. Müşahidələr göstərir ki, bəziləri sima”ya vəcdin izharı üçün üz tuturlar. Bəziləri rəqsə, şadyanalığa rəğbət göstərirlər. Bu cür məqsəd güdənlər əlbəttə yanılırlar. Bu zahiri cəlbedici, mətləbdən kənar nümayişlərdən çəkinmək və uzaqlaşmaq lazımdır. Əbu Hamid Qəzaliyə görə, xoş avaz Allah nemətidir – istər insan boğazından, istər quşların qırtlağından, istər çalğı alətlərinin pərdələrindən eşidilsin, fərq etməz. Mətn, qiyas və vəchə görə onun üstünlüyü yoxdur. Əgər fəsada səbəb olacaqsa, onun eşidilməsi rəva olmayacaq. Sufilərin qəzəlsiz sima”sı həyəcanlı, coşqun keçmir, sönük olur. Hafiz bu mənada buyurub: Dər asiman çe əcəb gər beqofteye-hafiz Sima” zohre berəqs avərəd məsihara. (Təəccüb eyləmərəm əgər Hafizin sözünə, Zöhrənin sima”sı rəqs öyrədə o İsayə.) YEDDİNCİ ÜNVAN: MÜKAŞİFƏ (KƏŞF ETMƏ) Ariflər mücahidə və və riyazət əsnasında mükaşifə halı keçirirlər, o da ya sima” vaxtı, ya da qeyri məqamlarda baş verir. Bu zaman bəziləri nərə çəkir, hay salır, bayılırlar. Hafiz də mübarək səhər vaxtı çoxlu daxili iztirablardan sonra mükaşifə halında olub: Duş vəqte-səhər əz ğüsse nicatəm dadənd, Vəndər an zülməti-şəb abi-həyatəm dadənd. Bixod əz şəşəeye- pərtove-zatəm kərdənd, Bade əz came-təcəllaye-sefatəm dadənd. (Keçən gecə qüssədən sübh nicatım verilib, Sanki zülmət gecədə abi-həyatım verilib. İxtiyarsız məni öz zat işığımdan ayırıb, Cami-təcəlla ilə nuri-sifatım verilib.) Tərcüməçinin əlavəsi: Vikimənbəyə əsasən, təsəvvüf- Haqqa çatmaq hədəfi ilə şəriətə, nəfsi paklaşdırmaya, dünyadan üz döndərməyə əsaslanan zahidanə bir yol və proqramdır. İrfan- Haqqı, varlığın həqiqətlərini, elmlərn sirlərini tanımağa cəhd edən dərin, yüksək kamil bir fəlsəfi cərəyandır. METOD olaraq isə filosofların əksinə olaraq mükaşifəyə, qəlbi müşahidəyə, intuisiyaya istinad edir. P.S: Bəziləri, hətta demək olar ki, çoxları irfan və təsəvvüfü vahid bir mahiyyət kimi təsəvvür etdiklərindən, bəzi sapqın, azğın sufilərin gördüyü işləri irfana da aid etmişlər... İrfana qarşı yaranan yanlış, bədbin münasibətin də kökü məhz bu səhv yanaşmaya qayıdır... Sufilik fikri bir məktəb deyil, əksinə bir yol və proqramdır... İrfan isə bunun əksinə olaraq fəlsəfi, fikir bir məktəbi təmsil edir... Daha dəqiq desək, sufi xirqə, souf, və sair bu kimi zahiri geyim görkəminə fikir verən və zahirdə ilişib qalandır, arif isə belə deyil, əksinə, o, tövhidin dərinliklərinə vararaq varlığın sirləri ilə tanış olmağa cəhd edən birisidir... SƏKKİZİNCİ ÜNVAN: DİDARE-XODA (Allahla görüş) Bu mükaşifədə həzrəti-həqqin zatı və sifətləri öz əksini tapıb. Allah-Təala gizli deyil, hicabdadır, onu görmək olar. Lakin açıq zühuru və görüntüsü gizlidir: Dər xərabate-muğan nure-xoda mibinəm, İn əcəb bin ke, çe nuri ze koca mibinəm? (Muğan xərabatında nuri-xuda görürəm, Bax ki, hardan, necə bir işıq-şüa görürəm.) Ma dər piyale əkse-roxe-yar dideim, Ey bixəbər ze ləzzəte-şərbe-modame-ma. (Yarımızın əksini piyalədə görmüşük, Ey ləzzətdən bixəbər, meyi-müdamımız var.) DOQQUZUNCU ÜNVAN: LÜTF MƏHZ (lütf üçün) İrfani rəmzlərin ən dəqiq ifadəsi, yəni ilahi lütfün mənası bu şerə sığışmışdır: Fəridəddin Əttardandır: Dəclə kənarında azmışdı Yezid, Ondan uzaqdaydı nə qədər mürid. Qəflətən səmadan qopdu bu səda Dedi: - Dinlə məni, ey mərdi-riya. Əyninə geymisən bir yamaqlı dəlq, Meylin var beləcə görsün səni səni xəlq? İstəyirsən sənə tutsunlar divan Səni eləsinlər tez tirbaran? Dedi: - Ya Rəbb, sən də o meyildəsən, Qoy sənin lütfündən yararlanım mən. Xalq pərəstiş edib yoldan çıxmasın, Namazdan, orucdan, həcdən qorxmasın. Tanrı yenə ona dedi: - Ey bəndəm, Gəl, məndən, özündən daha vurma dəm! Mələk bu müjdəni Hafizin qulağına da pıçıldamışdır: Əz nameye-siyah nətərsəm ki, ruze-həşr Ba feyze-lotfe-u səd əzin name tey konəm. (Həşr günü qorxmuram qara əməlnamədən? Onun feyzi-lütfilə qurtarmağa səy edim!) ONUNCU ÜNVAN: HEYRƏT F.Əttar “Məntiqüt-teyr”də sülukun 7 mərhələsini xatırlamışdır: 1.Tələb; 2.E şq; 3.Mərifət; 4.İstiğna; 5.Tövhid; 6.Heyrət; 7. Fəna. O, fəna müqabilində 6-cı mərhələni - Heyrəti aşağıdakı şəkildə ifadə etmişdir: Elə ki, bu yerə bir mərd yetişər, Yolunu itirib heyrətə düşər. Bu heyrət yolunda olar məhv, mat, Özündən bixəbər, kainata yad. Cümlə ondan itər, o da cümlədən, Tövhiddən ayrılar o can, o bədən. Ona desələr ki, varsan, ya yoxsan? Sən kimsən? Ucasan, yoxsa alçaqsan? Aradasan, ya çıxmısan aradan? Kənardasan? Ya gizlisən, ya əyan? Fanisən, baqisən hər ikisisən? Ya sənsən, ya da ki, o deyilsən sən? Deyər: əsla mən heç bir şey bilmirəm, Nədir doğma, nədir ögey bilmirəm. Hafiz də bu mərhələni keçib: Sənin eşqin nihali-heyrət gəlib, Sənin vəslin kəmali-heyrət gəlib. Vüsal halına qərq olmuşam mən, Başıma da bu hali-heyrət gəlib. Ürəyini göstər onun yolunda Çöhrəmizə gör xali-heyrət gəlib. Nə vəsl qalacaq, nə də ki, vasil, Oraya ki, xəyali-heyrət gəlib. Mən hər bir tərəfə qulaq da asdım, Avaz ilə suali-heyrət qalıb. Kəmali-izzətdən qorxub-qaçıbdır, Elə ki, bu cəlali-heyrət gəlib. Başdan ayağadək Hafiz vücudu, Eşqdəndir – nihali-heyrət gəlib. Heyrət M.Füzulini də heyrətdə buraxıb: Heyrət, ey büt, surətin gördükdə lal eylər məni, Surəti-halım görən surət xəyal eylər məni. (Ey büt, üzünü görəndə heyrətdən lal oluram, məni belə bir halda görən elə bilər ki, şəkiləm.) “Büt” taxtadan və ya daşdan hazırlanmış heykələ deyilir. Bu söz rəmzi mənada məşuq/Allah kimi nəzərdə tutulub. “Surət” sözünü isə şair üç mənada - birinci surət-üz, ikinci surəti-hal, vəziyyət, üçüncü şəkil mənasında işlətmişdir. Yəni ey məqsəd və məramın mənbəyi olan həqiqi sevgili, sənin üzünü görəndə heyrətdən lal oluram. ON BİRİNCİ ÜNVAN: FƏNA FİLLAH Salik seyri-İlahidən seyri-fillahiyə başlayır. O, özündən öz Allahında yox olur və ona fəna fillah deyilir. Aşiq yoxluq halında asudə idi – həm şahid idi, həm məşhud. Çünki mövcud oldu, öz gözünün zahiri təbəqəsinə çevrildi, şühuddan (şahidlərdən) məhrum oldu, onun gözü dəlilə görə, məhbubun özü oldu: Sənin gününü təriflədim, anlamadın. Sənin gününü təriflədim, bilmədim. Zənn edilirdi ki, mən – cümlə mənəm. Mən sənin cümlən idim, bilmədim. Aşiqin duası bu idi: şühud məqamında var ol ki, səni görüm. Bil ki, mən – sənəm! Canımın çöhrəsinin hicabı tənimin toz-qubarı olur. Yaxşı dəmdir ki, bu çöhrədən pərdə götürülsün. Varlığın xərmənindən bir dən götürmək olmaz, fənada, həqq yolunda bir kəs danə olmadı. Yəni fəna fillah olmadan, bəqa billah hasil olmaz. P.S.: Ey könül, lövhi-əməl nəqşi-bəqadən sadədir, Fani etmə ömrün ol sevdadə kim, baqi deyil. (Ey könül, əməl lövhəsi əbədiyyət naxışlarından təmizdir. Əbədi olmayan sövdadə ömrünü puç etmə) Bu Füzuli beytini başa düşmək üçün “fəna” və “bəqa” sözlərindəki rəmzi mənaları açıqlamaq lazımdır. Fəna sözünün lüğəti mənası puç olma, yox olma deməkdir. Rəmzi mənada isə bu söz - qüruru, nəfsi ehtirası, şan-şöhrət həvəsini , pis əxlaqı və bu kimi digər sifətləri yoxluğa düçar etmək deməkdir. Əgər insan istər maddi, istərsə də mənəvi tələbatdan, ona lazım olduğundan daha artığından özünü saxlaya bilirsə, hər şeydə etidalı gözləyib, artıq-əskikdən özünü qoruya bilirsə, onda ona “fəna” əhli deyirlər. Bu yol əbədiyyətə gedən yoldur. Daha doğrusu, insan yaşadığı həyatda nəfsi istəklərinə qələbə çalmasa, əbədiyyət tapa bilməz. “Bəqa” sözü də əbədiyyət, daimilik deməkdir. Başqa sözlə, bəndə öz nəfsani istəklərindən qurtulmaqla fənayə, Tanrının sifətlərinə qovuşmaqla bəqaya yetişər. İnsan əvvəlcə öz bəşəri sifətlərini fənaya verir, sonra Tanrının sifətində fani olaraq Haqqın varlığında tamamilə əriyib, əbədiyyət tapır. Fənalaşmağa gedən yola “fənafillah”, bəqaya qovuşmağa isə “bəqabillah” deyirlər. Dünyaya gələn hər bir insanın yaşadığı müddətdə gördüyü işlərin qeyd olunması üçün ona bir əməl lövhəsi də verilir. Şübhəsiz, əbədiyyətə qovuşmaq həvəsilə yaşayan insanın əməl lövhəsindəki yazılarla, ömrünü nəfsani hisslərə qurban edən insanın əməl lövhəsindəki yazıları arasında böyük bir fərq vardır. Beytdə deyilir ki, ey könül, əməl lövhəndə əbədiyyətə çatmağa səbəb olacaq heç nə yazılmayıb. Əbədiyyət qazanmayan bir alverdə ömrü puç etməyə dəyməz. ON İKİNCİ ÜNVAN: BƏQA BİLLAH Sevilən istər ki, sevəni cəlb etsin. Əvvəlcə onun hər aləmdə gəzdirdiyi libası əldə etsin. O, libas (xələt) əvəzində aşiqə öz sifətlərini geyindirər. Sonra hamıya öz adlarını oxuyar və öz yerlərində otuzdurar, müvafiq olaraq təkmilləşmək üçün naqislər aləminə qaytarar. Elə ki, aşiq öz aləminə qayıdar, ondan çıxarılmış, alınmış rənglər öz rəngində ona geyindirilər. Aşiq bu libasına baxar, özünü başqa rəngdə görər və heyran qalar: Bu nə rəngdir, bu cür zibadır! Nə libasdır – bu cür yektadır! Özündə başqa qoxu duyar. Ozünə baxanda hamı özündə Onu tapar, hər nəyə nəzər salsa, Onun vəchini görər. Hafiz bu məqama işarə edib: Arefi gər seyr kərd əndər məqame-nisti, Nist şod çun həsti əndər aləme-əsrar daşt. (Arif hərgah seyr etdi o yoxluq məqamında, Yox oldu, çünki yoxluq aləmi-əsrardır.) İnsan özünü Onda görər və hər nə görsə, Onu görər: Nədimo motrebo saqi həme ust, Xəyale-abo gel dər rəh bəhane. (Nədimü mütrübü saqi o yardır, Qalan su, ya ki torpaqdır bəhanə.) Bəqadan sonra haqqa - naqisləri təkmilləşdirən haqqa qayıdın. Bu zaman başqalarına da kömək etmək olar: Mən ke rəh bordəm begənce-hosne-bipayane-dust Səd gədai həmçu xod ra bə”d əz in qarun konəm. (Mən ki, yarın hüsni-kanın axtarıb yol tapmışam, Yüz özümtək yolçular bundan sonra Qarun edim.) Mövlana Füzulidə bəqabillahın təfsiri aşağıdakı kimidir: Ey Füzuli, çəkməsən rahi-təvəkküldən qədəm, Mənzili-məqsudə yetməkdir müqərrər, mən zaman. (Ey Füzuli, özünü Allaha tapşırmaq yolundan qədəm çəkməsən, mən zəmanət verirəm ki, şübhəsiz, məqsədinə yetərsən.) “Mənzili-məqsud” aşiqlərin arzuladıqları yoxluq aləmi, bəqabillahdır, yəni Allahda əbədiyyət tapmaqdır. Bu məqsədə yetməyin yalnız bir yolu var, o da Allaha təvəkkül etməkdir, yəni bütün həyatını Allah xatirinə, Onun istədiyi kimi qurmaqdır. Füzuli də bəqabillaha yetməyin çarəsini Allaha təvəkküldə görür və əgər belə olarsa, məqsəd mənzilinə yetməyin yəqinliyinə zəmanət verir. ON ÜÇÜNCÜ ÜNVAN: “VƏHDƏTİ-VÜCUD “ ALƏMİNİN HƏQİQƏTİ Aləm həqiqətinin əsası vəhdəti-vücuddur. Vəhdət əhli iki qisimdir. Bir qismi deyir ki, vücud birdən artıq deyil, o vücud Allahın vücududur. Allahın vücudundan qeyri vücudun olması mümkün deyildir. Əgər belə olsaydı, onda ancaq gündüz olardı, gecə olmazdı, adamlar ancaq gündüzü tanıyardı. Hərçənd , hər gündüzün gecəsi var. Allahsız elə bir vücud yoxdur ki, Allahı tanımasın: Cəhanra boləndiyo pəsti toi, Çe quyəm çei hər çe həsti toi. (Dünyada ucalıq, alçaqlıq sənsən, Nə deyim nəsən, hər nəsən sənsən.) Deyirlər ki, balıqlar dəryada bir yerə yığışdılar və dedilər: - Görəsən, neçə məkan var? Biz ancaq su hekayətini eşidirik. Bizim həyatımız sudandır, ancaq heç vaxt suyu gözlərimizlə görə bilmirik. Bəzi balıqlar xəbər verdilər ki, filan dəryada alim, bilici bir balıq var ki, suyu görüb tanıyır. O balığın yanına gedək, qoy suyu bizə göstərsin. Onlar öz başçıları ilə həmin dəryaya tərəf üzdülər, o balığı tapdılar və ondan soruşdular: - Neçə məkanı gəzmişik, su haqqında hekayətlər eşitmişik. Bizim indiki və gələcək həyatımız da suya bağlıdır. Ancaq suyu görə bilmirik, gəlmişik ki, bəlkə siz suyu bizə göstərəsiniz. Alim balıq cavab verdi: - Siz mənə qeyri-suyu göstərin ki, mən də sizə suyu göstərim. Dedilər: - Fəhm etdik və suyu gördük! Vəhdət əhlinin digər bir qisminə görə, vücud (varlıq) iki hissədən ibarətdir:

Həqiqi vücud, yəni vacib vücud
Dünyəvi, mümkün vücud, yaxud məcazi vücud.

Bu şəxslərin fikrincə, aləm və aləmdəkilər, maddi varlıqlar bütün sərabdır, ilğımdır, xəyali görüntüdür, nümayişdir və həqiqi varlıq deyillər. Ancaq həqiqi varlığın xüsusiyyət və əlamətlərini özlərində əks etdirirlər. Beləliklə də suda və quruda görünənlər kimidirlər, həqiqi varlıq deyillər: Səndən qeyri hər nə var sərabdır, nümayişdir, Heç olsalar da gözə görsənirlər. Allah-Təalanın zatı - yoxluğu göstərən varlıqdır. Yoxluq aləmi də varlığı göstərir. Bu dünyada kimi xoş, kimi pis gün keçirir, kimi əzab içində, kimi rahatlıqda yaşayır, kimi danışır, kimi susur. Bir qisim adamlar deyirlər ki, məgər ayıq olanlar yuxuda belə oxşar şeylər və hadisələr görməyiblər? Heç şübhəsiz insanlar sanki yuxuda və xəyalda görünürlər. Bu xəyal və təsəvvürlər Allahın varlığından əlamətlərdir. Bu mənada Cəlaləddin Ruminin aşağıdakı şeri diqqətə layiqdir: Hər anda büt şəklində sanki əyyar gəldi Qəlb aldı, nihan oldu. Hər dəm başqa libasda Sevimli yar gəldi – Qəttali-zaman oldu. Mənsux nə, tənasüx nə? Bax ki, o gözəl dilbər Qılınc oldu o, yəni Tiği-abdar oldu. Gah ürəkdən tab getdi, Sanki mənəvi qəvvas Baş vurduğu suların Təkindən aşkar gəldi – Üzü bir cahan oldu. Gah Nuh oldu, dünyanı Duaya qərq elədi, Öz gəmisilə getdi. Xəlil oldu ürəkdən Adəş gəldi, nar gəldi – Alov – gülüstan oldu. Yusif oldu – Misirdən Qanlı köynək göndərdi, Aləmi işıqlatdı, Yəqubun gözlərindən O qanlı yaşlar gəldi – Kordu, nur əyan oldu. O “ağ əl” – yədi-beyza Çobanlıq eləyirdi Çubuq oldu, çevrildi Sanki sehrkar gəldi – Qüdrətli insan gəldi. Bir neçə an içində, Bu yerin üzərində Seyrü səfər üzündən İsa oldu, elə bil Günbəzi-dəvvar gəldi – Dua oxuyan oldu. Xülasə insan gəldi, Hər əsrdə göründü. Sonra şəkil dəyişdi, ərəblərdən peyğəmbər bizə xilaskar gəldi – məşhuri-cahan oldu. “Ənəl-həqq” söyləyirdi Bir dəli surətində Mənsur gəldi, axırda Dünya ona dar gəldi – Şəkk ilə güman oldu. Küfr söz söyləməyib Yenə söyləməz Rumi O şəxs kafir idi ki, Peşəsi inkar gəldi – Cəhənnəmməkan oldu. Buradan aydın olur ki, aləm vəhdətdən kəsrətə (çoxluğa) çevrilib, sonra kəsrətdən vəhdətə meyl edir, yəni kəsrət vəhdətdə müxtəlif çətinliklər yarada bilməz. Eyni zamanda vahid (bütöv) kəsrət həmin həqiqi vəhdət olar. Hafiz öz qəzəllərində vəhdəti-vücudu tərənnüm etmişdir: Hər kəs talebe-yarənd çe hoşyaro çe məst Həmeca xaneye-eşqəst çe məsced çe keneşt. (Ya məst olsun, ya ayıq, hər kəsin öz yarı var, Məscid də, kəlisa da eşqin yuvasıdır,bax!) Aləm həqiqəti şairin beytlərində boy göstərir: Əkse-ruye-to ço dər ayineye-cam oftad, Sufi əz pərtove-mey dər təməe-xam oftad. Hosne-ruye-to be yek celve ke dər ayene kərd İn həme nəqş dər ayineyi-ovham oftad. İn həme əkse-meyo nəğşe-moxalef ke nəmud Yek foruğe-roxe-saqist ke dər cam oftad. (Üzünün əksi ki, çün ayineyi-camə düşüb, Görüb arif o camı bir təməhi-xamə düşüb. Üzünün hüsnü ki, bir cilvələnib ayinədə, Bir belə nəqş əcəb ayineyi-övhamə düşüb. Bir belə nəqşi-müxalif meyin əksin edib Saqinin arizinin şövqüdü ki, camə düşüb. ON DÖRDÜNCÜ ÜNVAN: SALİKİN MƏCZUBU “Riyazül-arifin” əsərində qeyd olunur ki, Şeyx Sədi məczub salik (saliki-məczub), Xacə Hafiz isə salikin məczubu (məczubi-salik) olub. Məczub salik insanlardan Haqq cazibəsini götürər. O şəxs İlahi dostluqda eşq mərtəbəsinə qalxar, o mərtəbədən geri dönməz, həmin mərtəbədə həyat eşqilə yaşayar və oradan da bu dünyanı tərk edər. Belə şəxsə “məczub” deyərlər. Bəziləri gələrlər, özlərindən xəbərdar olarlar, süluk etsələr, süluku başa vurarlar. Belə adamlara “salikin məczubu” deyərlər. Əgər əvvəl süluk edib süluku tamamlasalar, bu zaman haqqın cazibəsi onlara çatmasa , belə adamlara “salik” deyərlər. Bütün bunlar dörd qismə bölünür: 1.məczub; 2.məczubi-salik; 3.saliki-məczub; 4. Salik Şeyx Şəhabəddin Sührəvərdiyə görə, gərək insanlar ehtiyatlı olsunlar, hər mürşidin müridi olmasınlar. ON BEŞİNCİ ÜNVAN: İSTİĞNA (EHTİYACSIZLIQ) Yalnız kamil ariflər istiğnaya yol tapa bilir. “Tarixi-cahanqoşa”da yazılıb ki, Çingiz xan Xarəzmi fəth edəndən sonra Qurana, camelərə, məscidlərə, imamlara, ruhanilərə, şeyxlərə, seyyidlərə, üləmalara və müctəhidlərə hörmətsizlik və etinasızlıq göstərdi. Bu zaman Mavərənnəhr (indiki Amudərya və Sırdərya arasındakı ərazi) seyidlərinin başçısı Əmir İmam Cəlaləddin ibadət zamanı İmam Rüknəddin İmamzadəyə üz tutub astadan dedi: - Bizim gördüyümüz bu hal ayıqlıqda baş verir, ya yuxuda? İmamzadənin cavabı gecikmədi: - Sus, Allahın ehtiyacsızlıq küləyi əsir. Söz demək vaxtı deyil! Hafiz buyurub: Mən ke əz yaquto ləl əşk darəm gəncha, Key nəzər dər feyze-xorşid bolənd əxtər konəm? (Ləlü yaqut göz yaşımdan çox varımdır xəznələr, Bir də lazım gəlməyib göz mehrü ya əxtər edim) İstiğna məqamı “qabi-qovseyn”dir (Məhəmməd peyğəmbər merac zamanı Allaha yayın ortası ilə uclarından biri arasındakı məsafə qədər yaxın olması): Soxən qoftən kera yarast inca? Təalallah çe esteğnast inca? (Söz söyləmək qadağadır burada, Ay Allah, nə istiğnadır burada?) Biz əmin-amanlığımızı, azadlığımızı səltənətə, yəni hakimiyyətə güzəşt etmərik: Sultano fikre-leşkəro sodaye-taco gənc Dərvişo əmn xatero konce qələndəri. (Ləşkərin, gəncü tacın fikrin edər sultanlar, Dərviş ol, yetməyə bu fikrdə azar sənə.) Mövlana Füzuli “ Padşahi-mülk...” qit”əsində bir qələndər kimi öz könül toxluğunu, dünya nemətlərində gözünün olmadığını, dünya şahlarından üstün söz sultanı olduğunu gizlətmir. Hərçənd dövrün hökmdarı dinarü dirəmlə rüşvət verib qoşun yığır, ölkələri fəth edir. Təsadüfi bir inqilab nəticəsində həm özü, həm qoşunu, həm də ölkəsi məhv olur. Ancaq söz sultanı ürəklər fəth edir, dünya durduqca istiğna ilə, pərvasız yaşayır: Gör nə sultanəm, məni-dərviş kim, feyzi-süxən Eyləmiş iqbalımı asari-nüsrət məzhəri. Payimal etməz onu asibi-dövri-ruzigar, Eyləməz təsir ona dövrani-çərxi-çənbəri. ON ALTINCI ÜNVAN: HİMMƏT Ariflər himməti mənəvi qida hesab edirlər. Hafiz də bu mənəvi qidaya üstünlük verib. Əvvəlcə N.Gəncəvinin bu mövzuya münasibətindən başlayaq: Sitəm vermək əsla mübarək deyil, Qan tökmək, ev yıxmaq heç gərək deyil. Baş verdi çox döyüş, dəhşət dünyada, Alındımı üç-dörd himmət dünyada? Xalqa himmət elə, həqiqətdən qorx, Zülmündən Allaha şikayətdən qorx. Himmət ordandır ki, nəzərlər edər, Zəlil olma, o, dərdi-sərlər edər. Himmətə aludə bir-iki nəfər, Mahmudun canına nə qəsd etdilər? Bax, bir neçə nəfsin himməti aşkar, Gör səninlə nə edəcək ruzigar! Vəhid Dəstgerdi N.Gəncəvinin “Sirlər xəzinəsi” ndən olan yuxarıdakı poetik parçaya aşağıdakı şərhi yazıb: “Küfrə aludə o bir-iki nəfərin himməti (burada: səyi, qəsdi) Sultan Mahmud Qəznəvini (998-1030) xəstələndirib ölümlə üz-üzə qoydu. Hökmdar Hindistana hərbi yürüşdə bir şəhəri mühasirəyə aldı. Bu zaman bir neçə hind dərvişi təkyədə oturub himmət və əzmlə onun ölümünü istədilər. Sultan xəstələndi, həkimlər onun müalicəsində aciz oldular. Batin əhlindən birisi dedi: - Kafirlər sultan ölümünə himmət etmişlər. Onların himməti, əzmi aradan qalxmayınca, o, sağalmayacaq. O alimin tədbiri ilə şadlıq təbili çaldılar, yalandan Mahmudun şəfa tapdığını car çəkdilər. Bu xəbər dərvişlərin himmətinə süstlük gətirdi və hökmdarın sağalmasına səbəb oldu. Guya Şah Mənsur da batini xacədən himmət tələb etmiş və öz məqsədinə çatmışdı: Qu ğənimət şomar sohbəte-ma, Ke to dər xabo ma didegəhim. Şah Mənsur vaqifəst ke ma Ruye-himmət be hər koca ki, nəhim. Doşmənanra ze xun kəfən sazim, Dustanra qəbaye-fəth dəhim. (De bizim söhbəti qənimət bil, Yat, bizi saxla didgahlara. Hayana üz qoysaq, bilər Mənsur, Himmətlə getsək hanki rahlara. Düşməni qan ilə kəfənləyərik, Dosta fəthü ədu təbahlara.) Vəzir Cəlaləddin Turanşaha xitabən yazdığı qəsidə də qeyrət məfhumunda himmət ifadə olunmuşdur: Ta nəpendari ke, tənha mizəni bər qəlbe-xəsm, Himməte-ərbabe-del ba tosto əshabe-kərəm. (Düşünmə sənsən fəqət düşmənə zərbə vuran, Himməti-ərbabi-dil sənlə əshabi-kərəm.) Hafiz ölümündən sonra öz ruhunun zəvvarların feyz və himmətinin mənbəyi olacağını qabaqcadan bildirib: Bər səre-turbəte-ma çun qozəri, himmət xah, Ke ziyarətgəhe-rindane-cahan xahəd bud. (Türbəmiz üzərindən keçsən, himmət istə fəqət, Bu dünya rindlərinə ziyarətməkan olacaq.) M.Füzulinin “Leyli və Məcnun” poemasında Leylinin məzarı üstündə Məcnunun dilindən deyilən qəzəldən aşağıdakı şahbeytdə dəhr bazarında alıcısı kasad olan himmətin axirətdə qiymətli bir sərmayə olacağı irəli sürülür: Dəhr bazarında kasiddir mətai himmətim, Bu mətai satmağa bir özgə bazar istərəm. ON YEDDİNCİ: İRŞAD (doğru yolçuluq) VƏ RƏHBƏRLİK Hafiz müridlikdən və muradlıqdan bezmişdi. Buna görə o, öz mənsub olduğu təriqəti gizli saxlamışdı. Şair xanəgahda dolanan müridbaz olmamışdı. O, vüsul və məczub salik məqamlarında yeganə şəxs idi ki, (Sührəverdinin fikrincə) şeyxlik məqamına layiq idi: Ze mənzele-canan səfər məkon dərviş, Ke seyre-mənəviyo konce xaneqahət bəs. (Dərviş, canan mənzilin tərk eləmə, başa düş, Sənə bu mənəvi seyr, künci-xanəgah bəsdir.) Burada Hafizin mənəvi seyrdə və xərabat küncündə olması təsvir olunub. O, Yəzd səfərindən sonra bu beyti yazmışdı. Xacə o zaman hələ “süluk”da idi və “vəslə” yetməmişdi. Belə ki, xanəgahda “təsfiyə” ilə, yəni öz daxili katarsisi ilə məşğul idi. Məgər həqiqi irşad o deyil ki, talibləri xilqət aləminin həqiqətləri və ilahiyyatın sirlərini öyrənməyə sövq etməsin? Məgər Hafiz bu işi mükəmməl mənimsəməmişdi? Şair özünü nəfsani, maddi istəklərdən təmizləməyə cəhd edir: Ğüsl dər əşk zədəm kəhle-təriqət quyənd, Pak şo əvvəlo pəs dide bər an pak əndaz. (“Göz yaşımla qüsl etdim!” – təriqət əhli deyir, Əvvəl özünü pak et, göz yaşını da pak at!) İnsan öz təqvasına söykənməkdən qabaq təvəkkül aramalıdır: Təkye təqvao daneş dər təriqət kafərist, Rahro gər səd honər darəd təvəkkol bayədəş. (Təqvaya, elmə güvənmək sufi üçün küfrdür, Yol gedən yüz min hünər etsə, təvəkküldü gərək.) Şair iki məqamda “salik”in adını çəkir: Serre-xoda ke, arefe-salik bekəs nəqoft, Dər heyrətəm ke, badeforuş əz koca şenid? (Arif sirri-Xudanı heç bir kəsə demədi, O meysatan haradan sirri-Xuda eşitdi?) S.Şirazi “Gülüstan”da təsəvvüfdən danışır: ”Bir nəfər təsəvvüf barədə Şam şeyxindən soruşarkən, o, dedi: - Əvvəllər bu tayfa pərişan şəkildə və cəm mənada idi. İndi bu camaat cəm şəklində, pərişan mənadadır. Hafizin rəyincə, sufilərin fərqli xüsusiyyətləri var: 1.Bəzi sufilər saf və təmizdirlər: Nəğde-sufi ne həme safiye-biğəş başəd, Ey bəsa xerqe ke, məstocebe-atəş başəd. (Sufinin nağdı halal, təmiz olsin, xoş olsun, Yetər onun xirqəsi od olsun, atəş olsun.)

Bəzi zümrələri məkrli və hoqqabazdır:

Sufi nəhad damo səre-hoqqebaz kərd, Bonyade məkr ba fələk hoqqebaz kərd. Bonyade çərx beşkənədəş beyze dər kolah, Zira ki, ərze şo”bəde ba əhle-raz kərd. Fərda ke, pişqahe-həqiqət şəvəd pedid, Şərmənde rahrəvi ke, əməl bər məcaz kərd. (Sufi qurdu tələni, hoqqaları saz elədi, Fələk ilə nə kələklər bu kələkbaz elədi! Börkünə yumurtanı qoyub fələk sındıracaq, Çox kələk əhli-dilə bax bu yaramaz elədi. Həqq dərgahı sabah gər qurula, aşkar ola, Qaraüzdür o ki, səy, əməlin az elədi.)

Bir gün arzularını təcrübədən keçirəndə öz təmsil olunduğu cəmiyyəti bada verər:

Nəğdhara bovəd aya ke, əyari girənd, Ta həme someedaran peye-kari girənd? (Nəğdlər olarmı ki, əyyarı tutsun? Sovmeə sahibləri bir karı tutsun.) 4.Təkcə quru zöhdə uymaq olmaz: Sufi qoli beçino mərqəe be xar bəxş, İn zohde-xoşkra be meye-xuşkvar bəxş. Tamato zərq dər rəhe-ahənge-çəng nə Təsbiho tilsan be meyo meyqosar bəxş (Sufiya, bir gülü dər, xirqəni bir xarə bağışla, Bu quru zöhdü dönüb sən meyi-gülnarə bağışla. Şəthü tamatı dəyiş çəng nəvası ilə Teyləsanü təsbihi bir deyrdə meyxarə bağışla.) 5.Bədheykəldir, Dəccal kimidir: Kocast sufiye-dəccal çeşm molhed şekl Bequ besuz ke, mehdiye-din pənah aməd. (Hardadır dəccal sufi, mülhid gözlü bədheybət? De ki, pənahımıza sahibi-zaman gəldi.)

Şübhəlidir, şəkkakdır:

Sufiye-şəhr bin ke, çun loqme şobhe mixurəd, Pardoməş deraz bad an heyvane-xoş ələf. (Sufiyə bax ki, şəhrdə ruzisi xeyli şübhəli, Uzundu quyruğu - bu mal ələflə bağlayıb şələ.)

Bununla belə meyi haram hesab edir:

Meyi darəm ço can safiyo sufi mikonəd eybəş, Xodaya hiç aqilra məbada bəxte-bədruzi. (Can kimi saf meyim var, sufi bunu sanır eyb, Aqili bədbəxt etmə, Rəbbim, hifz elə bizi.) 8.Onu “mey”lə ağıllandırmaq gərəkdir: Sufiye-məclis ke, di came-qədəh mi şekəst, Baz be yek coreye-aqilo fərzane şod. (Sufiyi-məclis olan, camü qədəh sındıran Yenə də bir qətrə mey aqilü fərzanəyə.) Sufiye- ma ke, ze virde-səhəri məst şodi, Şamqahəş negeran baş ke, sərxoş başəd. (Əgər səhər virdindən sufimizi məst görsən, Axşama nigaran ol, o, bəlkə sərxoş olsun).

Rəqs və sima” vaxtı onun həqiqəti üzə çıxır:

Dər asman nə əcəb gər beqofteye-Hafiz, Sima”i zohre be rəqs avərəd məsihara. (Təəccüb eyləmərəm əgər Hafizin sözünə, Zöhrənin sima”sı rəqs öyrədə o İsayə.)

Mən onların mahiyyətinə varanda həqiqəti görmədim:

Dərin sufivəşan dərdi nədidəm, Ke safi bad eyşe-dərdnuşan. (Nədən dərd əhli yoxdur sofularda? Xoş olsun dərd içənlər bu cahanda.)

Ey sufilər, siz başdan-ayağa hiyləgərsiniz. Gəlin, bu ikiüzlülükdən əl çəkin:

Sufi, biya ke, xerqeye-salus bərkəşim, Vin nəğşe-zərqra xətte-botlan be sər kəşim. (Sufi, gəl bu riya xirqəsini at kənara, Bu riya vərəqinə xət çəkək, olsun qara.) Sufilərin mədhi ilə yanaşı onların tənqidi o demək deyil ki, Hafiz gerçək arif, mütləq sufi deyildi. O, öz şeirləri ilə istəyirdi ki, haqqı batildən, arifi cahildən seçsin. İndi də xacə “lisanül-qeyb”dən haqq ariflərinin, həqiqi irfanın tərifini eşidin: 1.O, arifi sirlərin bilicisi sayır: Aref əz pərtove-mey raze-nihani danest, Qohəre-hər kəs əz in lə”le-təvani danest. (Mey ziyasında tapıb sufi nihan əsrarı, Hamı ləldən tanıyıro gövhəri-əyarı) 2.Səadət və xoşbəxtlik dərvişlərlə bir yerdədir: Dər in bazar əgər sudist ba dərvişe-xorsəndəst, Xodaya moneməm gərdan be dərvişiyo xorsəndi. (Bu bazarda mənfəət xoşhal dərviş ilədir, İlahi, nemət göndər sən bu xoşhal dərvişə.)

Bu beytdə dərvişlər vəsf olunur:

Ruzeye-xold bərin xəlvəte-dərvişanəst, Mayeye-mohtəşəmı xedməte-dərvişanəst. (Cənnətin bağı, nazı-neməti dərvişlərdir, Möhtəşəmlik mayası, xidməti dərvişlərdir.)

Hafiz özünü dərvişlər zümrəsindən olduğunu bildirir:

Sufiyan comle hərifəndo nəzərbaz vəli Zan miyan Hafize-delsuxteye-bədnam oftad. (Sufilər həm hərifdi, həm də bədnəzərdilər, Hafiz ürəyi yanmış burda bədnama düşüb) Müəllif: Doktor Məhəmməd Muin (“Hafeze-şirin soxən” (Şirin sözlü Hafiz). I cild, İntişarate-muin. Tehran, 1370 (1988), s.397 – 482) Fars dilindən tərcüməçi: Hafiz Rüstəm