(Aktual dil və tərcümə problemləri)

“Fikrin reallığı dildə özünü göstərir. Şüur kimi dil də qədimdir, əməli, həqiqi şüurdur.” (K.Marks)

Dilimizin inkişaf etdirilməsi zamanın tələbidir. Dil də cəmiyyətin özü kimi daima dəyişir və inkişaf edir. Həqiqətən də nə Orxon-Yenisey mətnləri, nə Kaşğarinin min il öncə yazıya aldığı şe”rlər, nə 1482-ci ildə Abdullah ibn Fərəc Kətxuda tərəfindən yazıya alınmış “Kitab-i Dədə Qorqud”, nə də Füzulinin “Şikayətnamə”si arxaizmlərdən xali deyil. Adı çəkilən və çəkilməyən  qədim və misilsiz dil abidələrində  işlənən sözlərin bir qismi ümumiyyətlə müasir dilimizdən çıxmış, ərəb-fars və Avropa mənşəli sözlərlə əvəz edilmişdir. Bir xarakterik cəhəti də unutmaq olmaz ki, ərəb istilası nəticəsində türk dillərilə yanaşı  fars dili də eyni assimilyasiyaya məruz qalmış və hər iki dilə  külli miqdarda  ərəb mənşəli sözlər daxil edilmişdir. Bir mütəxəssis kimi təxmini müşahidələrimə əsasən  deyə bilərəm ki, həm fars, həm də türk dillərinin lüğət fondlarının  ən azı 40 faizindən çoxunu  (yəqin ki, yaxın gələcəkdə bu istiqamətdə araşdırmalar aparılacaqdır) təşkil edən, çoxdan vətəndaşlıq hüququ qazanmış ərəb sözləri hər iki dilin bütün funksional üslublarına sirayət etmişdir. Xüsusilə, elmi-ədəbi, siyasi-iqtisadi, dini-əxlaqi  sözləri ərəbizmlərsiz təsəvvür etmək qeyri-mümkündür ( qara şriftlə verilmiş  təkcə bu son cümlədə iştirak edən 13 söz vahidindən  ancaq ikisi ana dilimizdədir). Bu gün dilimizdə  ümumişlək sözlərə çevrilmiş, ana dilimizdən demək olar ki, seçilməyən, yalnız mütəxəssislər tərəindən  fərqləndirilə bilən  saysız-hesabsız ərəb sözlərindən imtina edib  onları arxaik sözlər, yaxud türk dillərindən alınmalar  hesabına aktivləşdirmək, saflaşdırmaq iddiasında olmaq ən azından min ildən artıq müddətdə oturuşmuş, formalaşmış  ana dilimizin yarısından imtina etməyə bərabər ümummilli bir faciəyə  yol açmaq demək olardı. Elə qonşumuz, bizimlə demək olar ki, eynidilli olan Türkiyə türkcəsinin üzərində  vaxtilə aparılmış, əsasən uğursuz eksperimentlərin uğursuz nəticələrini  nəzərdən keçirmək kifayətdir. Əlbəttə, ana dili kimi çox gərəkli və qiymətli söz xəzinəmizin çox cüz”i  bir hissəsinə  yeni sinonim türkizmlər əlavə olunur. Bütün dillərdə olduğu kimi  bizim dilin də qeyri-sabit  leksik qatında  həmişə yenilənmələr və əvəzlənmələr  baş verir,  müasir tarixi-siyasi təbəddülatlarla  əlaqədar olaraq, xüsusilə indiki qloballaşma, Qərbə inteqrasiya prosesində  dilimizə növbəti , yeni Avropa mənşə”li sözlərin xaotik, gur axını başlamışdır – aura, plüralizm, aksesuar, kurrikulum, notbuk, distribütör, makiyaj, market, makler və s. kimi. Ancaq bu neologizmlər, bütün bu alınma leksik vahidlər dilimizin polad kimi möhkəm fonetik-qrammatik normalarına  tabe olduğundan çox da əndişələnməyə dəyməz. Həm də ona görə ki, dünya dillərinin, əsasən beynəlxalq dillərin millətlərarası ünsiyyət vasitəsi  olması, ümumiyyətlə dillərin bir-birindən bəhrələnmə prosesləri qarşısıalınmaz, labüd prosesdir. Bir də ki, mövcud ümümxalq dilimiz yad söz və söz birləşmələrindən özünə lazım olanları saxlamaq, lazım olmayanları gec-tez özündən kənar etmək iqtidarındadır. Burada leksikadan bəhs etdiyimizi nəzərə alaraq  onu da təəssüflə bildirirəm ki, bə”zən heç kənar müdaxilə olmadan  da özümüz çox mühüm əhəmiyyətli sözlərimizi də gözdən salmağa, təklənməyə mə”ruz qoyuruq.

Haşiyə: 2003-cü ilin bir payız səhərində prof. Şəmistan Mikayılovu “Maarif” nəşriyyatına də”vət etmişdim. O, kabinetə həmişəkindən fərqli olaraq, çox könülsüz, qaşqabaqlı halda  daxil oldu, görüşdükdən sonra da eyni açıq narazılıqla  stol arxasında əyləşdi. Ona müəllifi olduğu “Ədəbiyyat nəzəriyyəsi” (9-cu sinif)  dərsliyində redaktə xarakterli  düzəlişlərimi göstərdim  və aşağıdakı cümləni oxudum: “Əruz təf”ilələri  heç bir leksik mə”nası olmayan  fe”ldən düzəlmişdir”. Dərhal da öz ixtisasıma uyğun olduğuna görə  izah etməyə başladım ki,  hələ fe”lin əruzda forma-qəlib yaratmaq funksiyası  onun dörd leksik mə”nasının olmasını istisna etmir: a) eyniadlı nitq hissəsi; b) fel, fitnə, fəsad; c) hal-hərəkət; d) həqiqət, gerçəklik. Deməli, leksik mə”nası olan, ancaq əruzda forma-qəlib kimi iştirak edən  fe”ldən təf”ilələr yaranır.

Şəmistan müəllim bu dəfə zahirən tamam dəyişdi, üz-gözündən razılıq nuru yağa-yağa öz yerindən ayağa qalxdı,  ərkyana, dostcasına, təkrar-təkrar üz-gözümdən öpərək mənə dedi: “Hansı riyakarsa  mənə sizin bir baş redaktor kimi  vəzifəndən sui-istifadə edib  guya kitabımı cari  templandan çıxarmaq istədiyinizi  çatdırmışdı.  Gəlib tam əksini gördüm. Apardığın bütün düzəlişlərə görə  təşəkkür edirəm, sağ ol, əziz dostum, həmkarım!”

Leksik müstəvidəki dəyişikliklər qrammatik müstəvidə də müşahidə olunur. Ümumiyyətlə, bütün qədim dünya dillərində, o cümlədən əski Azərbaycan türkcəsində olan mətnlər  sadə cümlələrdən təşkil olunub və demək olar ki,  bunlarda müasir dilimizdə olduğu kimi  mürəkkəb cümlə konstruksiyaları olmur Əlbəttə, sadə cümlədən mürəkkəb cümləyə keçid - yazının meydana gəlməsi, şifahi nitqlərin, xütbələrin, dastan və rəvayətlərin, ümumiyyətlə, tarixi, ədəbi-bədii, elmi-fəlsəfi, dini-əxlaqi əsərlərin qələmə alınması ilə mümkün olmuşdur. Yazı həm də  yaddaş xəzinəsi olaraq bəşəriyyətin bütün mə”nəvi sərvətlərini  qoruyub-saxlayır, onları nəsillərdən-nəsillərə ötürür.

   Haşiyə: “Кövsər” nəşriyyatında 2007 – 2008-ci tədris ili üçün  nəşri nəzərdə tutulan  ümumtəhsil məktəblərin  10-cu sinifləri üçün  “Ədəbiyyat müntəxəbatı”nın  (Nizami Cəfərov, Zaman Əsgərli, Nəcəf Nəcəfov və Bilal Həsənovun tərtib etdikləri)  əlyazmasında  qədim dövr Azərbaycan ədəbiyyatının  şahkarı “Kitab-i Dədə Qorqud” eposundan “Salur Qazanın evinin yağmalandığı boy”un  sadələşdirilmiş, müasir variantını  onun əski variantı ilə  müqayisəli şəkildə  redaktə etməyi qərara aldım.  Məlum oldu ki, əski variantda  bu gün də asanlıqla  anlaşılan mətnin  bəzi dil-üslub xüsusiyyətlərinə, bununla da poetikasına  səriştəsiz əl gəzdirilib, necə deyərlər, qaş düzəldən yerdə vurub göz çıxardıblar. Həmin mətnin əski variantında “Qaraca çobanın qardaşı şəhid oldu “ fe”li yeni variantda həlak oldu kimi “tərcümə olunmuşdu”. Yaxud əski variantda “Kafirlər təklifsiz at təpdilər, ox səpdilər” cümləsi “Düşmənlər hücuma keçib  ox atdılar” şəklində verilmişdi. Təsəvvür etmək mümkün deyil ki,  yüksək elmi titullar daşıdığın halda  necə əlin gəlsin bu ölməz söz abidəsinə qıyasan, onun qədimliyi və müasirliyi  özündə ehtiva edən  kəlmələrinə bu cür  biganəliklə xələl gətirəsən, əsrləri adlamış mətnin  qrammatikasına naşılıqla müdaxilə edəsən,onun poetikasını  e”tinasızlıqla heçə endirəsən! Nəticədə almaz kimi bərq vuran, bu gün də asanlıqla  anlaşılıb dilimizə zinət verən, özünün mükəmməl və müqəyyəd  qafiyələrilə  simmetriya yaradan, alliterasiyalarla batal səhnəni aydın canlandıran, iki sadə cümlədə, daha doğrusu, iki poetik misradan ibarət olan  gözəllik qeybə çəkilmişdi. Əlbəttə mən  müasir oxucuların da başa düşəcəyi, estetik zövq alacağı yuxarıdakı əski variantları saxladım, müəllif(lər)in “özfəaliyyət”ini ləğv etdim. 

Məlumdur ki, mürəkkəb cümlələr  xeyli sonralar – yazılı dilin, elmi-fəlsəfi ədəbiyyatın  yaranmasından sonra meydana gəlmişdir.  Həqiqətən də təfəkkürdə  formalaşan, sadə cümlələrə sığmayan mürəkkəb cümlələr tabeli və tabesiz mürəkkəb cümlələr qurmaq zərurətini  doğurdu. Mürəkkəb cümlələri formalaşdıran sintaqmlar, iri cümlə vahidləri  qonşu dillərdən də əxz olunmuşdur. İltisaqi, yaxud  aqqlütinativ  ( söz köklərinə  şəkilçilər artırmaqla yaranan dil)  türk dillərinə  flektiv quruluşlu  ərəb dilindən, ya da analitik fars dilindən məhz həmin dillərə məxsus  sintaktik birləşmələr, daha dəqiq desək, tə”yin budaq cümlələri (digər budaq cümlələr də daxil olmaqla) modeli də daxil olmuşdur. Respublikamızda, MDB məkanında məşhur  prof. Ələsgər Məmmədov  məhz bu tipli  ərəb tə”yin budaq cümləsinə  münasibətini  və onun Azərbaycan türkcəsi və rus dillərinə eyni modeldə tərcüməsini səthi də olsa nəzərdən keçirək: “Baş cümlənin  təyin ediləsi üzvü  müəyyənlikdə olduqda təyin budaq cümləsi onunla nisbi əvəzliklər  vasitəsilə bağlanır.  Rus dilindən fərqli olaraq, ərəb dilində  nisbi əvəzliklər  aid olduqları (təyin etdikləri)  sözlə təkcə cins  və kəmiyyətdə  deyil, həm də halda uzlaşır. Tə”yin budaq cümləli  mürəkkəb cümlə Azərbaycan türkcəsinə çox vaxt  sadə cümlə kimi tərcümə edildiyi üçün  misalımızın  tərcüməsini  rus dilində verək” Həl rəəytum-ul  katibeynil-ləzinə  vasələ  min-əl Qahirəti?

Tərcüməsi: Видели вы двух писателей, которые прибыли из Каира?”(Ə.Məmmədov  “Ərəb dili - 5-ci s., Bakı,  “Мааrif” nəşriyyatı - 1988, səh. 183)

Bunu fars dilində  demək olar ki, eynən ifadə etmək olar:

Şoma  do nevisəndera  ki, əz Qahire amədeənd, didid?

Аzərbaycan türkcəsində  isə  bu cümləni  həm tə”yin budaq cümlə (hərçənd  bunu, tamamlıq budaq cümlə şəklində də ifadə etmək olar), həm də  sadə cümlə kimi  tərcümə etmək olar və hər iki tərcümə ögey görünməz:   Siz gördünüzmü ki,  iki yazıçı Qahirədən gəliblər?

Yaxud: Siz Qahirədən gəlmiş  iki yazıçını gördünüzmü?

Haqqında danışdığımız  tə”yin budaq cümləli  tabeli mürəkkəb cümlələrin  bu tipi haqqında  mö”təbər dilçilərimizin şərhlərini də nəzərdən keçirməyi  lazım bilirəm: “Bu tipdə tə”yinlənən isim daha  daha qabarıq nəzərə çarpdırılmaq üçün ön plana çəkilir, ondan sonra ki  bağlayıcısı  və budaq cümlə, daha sonra isə baş cümlə  işlədilir. Tə”yinlənən  isim mə”naca hər iki komponentə bağlı olur. Həmin ismi  ikinci komponentdə  (baş cümlədə) xatırladan  əvəzlik tə”yinlənənlə  eyni isim halında da, müxtəlif hallarda  da  işlənə bilir; məs.: O şeyləri ki, komissiya axtarır, hamısını tapacaq, beş-üç günə  hamısı aydın olacaq. Yaxud: tə”yinlərin qabağında  heç bir tə”yin “qəlibi” işlədilmir; məs.: İnsan ki, oxumağa və elmə  düşmən ola, onun gələcəyi nə olmalı idi?” ( Əlövsət Abdullayev, Yusif Seyidov, Ağamalı Həsənov “Müasir Azərbaycan dili” (4-cü hissə). B.: “Şərq-Qərb” nəşriyyatı- 2007, səh. 319, 320)

Yuxarıda iqtibas gətirdiyimiz  tə”yin budaq cümlələrini sadə cümlə şəklində də vermək mümkündür: Komissiya  axtardığı şeylərin hamısını  tapacaq, beş-üç günə hamısı aydın olacaq.

Yaxud: Oxumağa və elmə düşmən  olan insanın gələcəyi nə olmalı idi? Beləliklə, yuxarıda misal çəkdiyimiz  sadə cümlə modeli milli orijinal model, o modelin  xarici dillərdən əxz olunmuş tə”yin budaq cümləli  mürəkkəb cümlə  modeli isə ehtiyat modeldir. Hər iki modelin  ümumişləkliyi dilimizin  sintaktik ifadə  imkanlarının ancaq zənginliyi və üstünlüyünə dəlalət edir.

Haşiyə: Bir gün şair-publisist dostumuz Əlirza Xələfli mənə dedi ki, “Hafiz müəllim, mən bu iki misranın düzgün tərcümə olunmasına şübhələnirəm. Axı necə olur ki, sənətlə sənət yox, sənətlə sənətkar müqayisə olunur, yə'ni kamil "palançı"yla yarımçıq "papaqçılıq" qarşılaşdırılır. Burada nəsə çox ciddi bir yanlışlıq var. Xahiş edirəm ki, Sən bir şərqşünas dostum kimi Nizamidən iqtibas olunmuş bu tərcüməni əsli ilə tutuşdurub mənim şübhəmə aydınlıq gətirəsən”.

Oxucularımız üçün maraqlı olacağını nəzərə alıb N.Gəncəvinin “Leyli və Məcnun” poemasının başlanğıcından  (“Oğluma nəsihət”dən) aşağıda iqtibas gətirdiyim tə”yin budaq cümləli beytinin orijinalını  və o beytin  Səməd Vurğun tərəfindən tərcüməsini  nəzərdən keçirək:

Palangəri beğayət-e xəd

Behtər ze kulahduzi-ye bəd.

Tərcüməsi: Palançılıq ki, öz dərəcəsində  mükəmməldir, papaqçılıqdan yaxşıdır (üstündür).

Gərək bir-birilə müqayisə edilən tərəflər  əlamətlərinə görə fərqlənsə də, konkret məzmunlarına, pretmet ümumiliyinə, ictimai mövqelərinə və s.-ə görə həmhüquq, həmtay olmalıdır. Bu sonuncular nəzərə alınmasa, müqayisə predmetlərinin parametrləri  pozulur, müqayisə obyektləri mücərrədləşər, aydın təsəvvür olunmaz və nəticədə gec-tez istənilən poetik effektin varlığı şübhə altına alınar – hətta Nizami kimi dühadan səhv tərcümə olunub məşhur  zərb-i məsələ  çevrilsə də belə:

Kamil  palançılıq  olsa da asan,

Yaxşıdır yarımçıq papaqçılıqdan.

Azərbaycan türkcəsinə səhv tərcümədən fərqli olaraq, yəni sənətkarla (palançı ilə) sənətin (papaqçılığın) müqayisəsi yox, sənətlə (palançılıqla) sənətin (papaqçılıq) müqayisəsi orijinala daha dəqiq uyğun olardı (həm də beytin məntiqinə uyğun “asan” sifətini əlavə etməklə, çünki papaq tikmək palan  tikməkdən daha çətin başa gəlir):

Kamil palançılıq olsa da asan,

Yaxşıdır yarımçıq papaqçılıqdan.

Qayıdaq subyekt və onun predikativ əlamətinə.

Mə”lumdur ki, isimlərlə , yaxud substantivləşmiş  nitq hissələrilə  ifadə olunan  sadə, yaxud mürəkkəb mübtəda və tamamlıqların, sadə, yaxud mürəkkəb tə”yinləri sifət, say, əvəzlik, fe”li sifətlər və s.-dən düzəlir. Bütün bu mürəkkəb koinstruksiyaların  əsasında sadə bir qanunauyğunluq dayanır.  Məsələn,  yanaşma əlaqəsi ilə yaranan “yaşıl yarpaq” söz birləşməsinin əlaməti (yaşıl) əşyadan (yarpaqdan) əvvəl, fars dilində isə əksinə (bərg-e səbz) işlənir. Bu sadə qanunauyğunluq  mürəkkəb cümlə üzvlərinin  sıralanmasında, iri sintaktik söz birləşmələrinin  ifadəsində də özünü göstərir, yəni ana dilimizdə tə”yinlər tə”yin olunanlardan əvvəl, farsca əksinə  işlənir. Deməli, tə”yin budaq cümlələri  mürəkkəb quruluşlu ( məs., bir və ya bir neçə  sözü özündə birləşdirən  fe”li sifət tərkiblərindən ibarət) sadə cümlələrə  çevrilərkən  heç də qəlizləşmir, əksinə,  dilimizin ilkin, sadə və təbii qanunauyğunluğu bərpa olunur.   

“Hansı ki, necə ki” sual əvəzlikləri  ilə ifadə olunan söz-qəliblərə məncə, heç bir qadağa qoyulmayıb. Şəxsən mən Azərbaycan türkcəsi və rus dillərindən fars dilinə və əksinə tərcüməylə  məşğul olmuş praktik bir mütəxəssis kimi fars, rus, ingilis dillərinə məxsus  bu kimi budaq cümlələri sadə cümlələrə çevirərkən  ciddi bir çətinlik çəkməmişəm. Yeri gəldikcə, situativ  hallarda, xüsusilə sinxron tərcümələrdə  hər iki model-variantdan  istifadə etmişəm. Bu model-variantların  hansından istifadə edilməsi  tərcüməçinin bilik, bacarıq və hazırlıq səviyyəsindən, zövq və əhval-ruhiyyəsindən  asılı olan çox sadə  texniki məsələlərdən başqa bir şey deyildir.

O ki qaldı həmcins mübtədalarla  onların xəbərləri  arasında hansı  şəkilçilərin işlənməsinə, əsasən özünü doğruldan  bu tərif  üzərində ondan üstün olmayan və olmayacaq  heç bir dəyişiklik aparmaq lazım deyil: mübtədalar III şəxsdə olduqda  insan anlayışı bildirərsə, xəbər – cəmdə, heyvan anlayışı bildirərsə , xəbər – həm təkdə, həm cəmdə, cansız əşyalar bildirərsə xəbər – yalnız təkdə olmalıdır.  

P.S.: Son yüz ildə, xüsusilə 70 illik sovet imperiyasından asılı bir respublikanın  dövlət dili olmasına baxmayaraq, Azərbaycan türkcəsi  bütün səviyyələrdə təkmilləşmiş, inkişaf etmiş, rəsmi dövlət dili kimi formalaşmışdır. Rus dilindən, rus dili vasitəsilə  beynəlxalq dillərdən  saysız-hesabsız  ədəbi-bədii, elmi-texniki  və s. səpkili  əsərlər, eləcə də  dünya ədəbiyyatının şah əsərləri  yüksək ədəbi səviyyədə  dilimizə tərcümə olunmuş, həm də hazırkı dövrlə müqayisədə  heç təsəvvürə gəlməyəcək kütləvi tirajlarla  oxuculara çatdırılmışdır. Biz köhnə pafosla desək, böyük tərcüməçilər ordusunun köməyilə  dünya elm və mədəniyyətinə  inteqrasiya olunmaqla yanaşı,  həm də məhz anadilli  ədəbi-bədii, elmi-fəlsəfi  və s. əsərlərimizin qarşılıqlı  olaraq dünya xalqlarının  mə”nəvi sərvətinə çevrilməsinə də müəyyən dərəcədə nail olmuşuq.

Uzun illər boyu ədəbi-bədi kitablarını tərcümə etdiyim rus və fars dillərindən  əsla geri qalmayan, əksinə, ruhuma  tükənməz həyat enerjisi, qeyri-adi yaradıcılıq impulsları bəxş edən, geniş və hüdudsuz ifadə imkanlarına malik  zəngin və qüdrətli dilimizlə  həmişə fəxr etmişəm. Elə buna görə də bir köhnə qələm əhli kimi  tam məs”uliyyətlə deyə bilərəm ki, Şərq-Qərb  elm və mədəniyyət mübadiləsində  müstəqil və bərabərhüquqlu  dövlət dili kimi iştirak edən dilimiz heç də beynəlxalq dillərdən geri qalmır.

Beləliklə, daxili, sarsılmaz bir nikbinliklə bildirirəm ki, bütün mövcud çətinliklərə rəğmən uzun əsrlərin sınağından  mətanətlə çıxıb gələcəyə üz tutan, dövrlə nəfəs alan, zamanla ayaqlaşan, beynəlxalq dillərlə bir sırada dayanmağa qadir olan  ana dilimiz  yenə də, indidən sonra da  öz polad fonetik-qrammatik  strukturunu  qoruyub-saxlayacaq, bütün dünya ilə təmasda  bizim ən səlahiyyətli sözçümüz, ən e”tibarlı müttəfiqimiz, ən ləyaqətli təmsilçimiz olacaq.

Hafiz RÜSTƏM

Şair-şərqşünas, tərcüməçi

“Kredo” qəzeti, 1. X.  2011