Beynəlmiləlləşmənin əhəmiyyəti haqqında. Ali təhsilin beynəlmiləlləşməsi tələbə və müəllimlərin sadə mübadiləsindən başlayaraq mürəkkəb hadisələrlə (kurikulumların beynəlmiləlləşdirilməsi, universitet konsorsiumlarının yaradılması və s.) başa çatan yeni formalara qədər gedib çatır. Təhsilin beynəlmiləlləşməsi təhsil fəaliyyətinin demək olar ki, bütün aspektlərini əhatə edir. Bu, təhsil proqramları və standartlarına, sertifikatlaşdırma sistemlərinə və təlimin keyfiyyətinə nəzarətə, təhsilin idarə edilməsinə və tədris texnologiyalarına da aiddir. Ümumiləşdirilmiş formada təhsilin beynəlmiləlləşdirilməsi ayrı-ayrı ölkələr və onların ali təhsil müəssisələri tərəfindən həyata keçirilən, təhsil sistemləri, təhsil təşkilatları və ya ayrı-ayrı şəxslər səviyyəsində beynəlxalq qarşılıqlı əlaqəni nəzərdə tutan bütün fəaliyyət növləri və formalarına aiddir. Aparıcı inkişaf etmiş ölkələr beynəlmiləlləşmənin təmin edilməsini və genişləndirilməsini öz təhsil siyasətinin ən mühüm istiqamətlərindən biri hesab edirlər ki, onun işlənib hazırlanması və həyata keçirilməsində ilk növbədə milli maraqlar, habelə öz təhsil sisteminin tələbat və real imkanları nəzərə alınır.

Təhsilin beynəlmiləlləşməsi təhsil xidmətlərinin göstərilməsinin məqsədlərinin, funksiyalarının və təşkilinin beynəlxalq miqyas qazandığı bir prosesdir. Təhsilin beynəlmiləlləşməsi beynəlxalq qarşılıqlı əlaqə və tərəfdaşlığın müxtəlif formalarını özündə birləşdirən dinamik inkişaf edən prosesdir. O, milli, sektoral və institusional səviyyələrdə, ümumiyyətlə, təhsil xidmətlərinin göstərilməsinin məqsədlərinin, funksiyalarının və təşkilinin beynəlxalq ölçü əldə etdiyi bir proses kimi başa düşülür. Beynəlxalq təcrübədə ənənəvi olaraq iki aspekti özündə birləşdirən ali təhsil sahəsində beynəlmiləlləşmə konsepsiyasına diqqət yetirilməlidir: 

1. “daxili” beynəlmiləlləşmə, bu, universitet daxilində beynəlxalq və mədəniyyətlərarası anlaşmanı təşviq edən və dəstəkləyən mədəniyyət və iqlimin yaradılmasını nəzərdə tutur və eyni zamanda, bütün proqramların, layihələrin və tədqiqatların həyata keçirilməsi beynəlxalq ölçüləri ehtiva edir. Məsələn, beynəlxalq standartlara cavab verir, xarici işlənmələri özündə ehtiva edir, xarici tərəfdaş universitetlərlə birgə həyata keçirilir.
2. “xarici” beynəlmiləlləşmə və ya xaricdə təhsil, ölkələrarası təhsil, müxtəlif təhsil texnologiyaları və müxtəlif inzibati müqavilələr vasitəsilə xarici ölkələrə təhsil məhsullarının və xidmətlərinin təmin edilməsi prosesi olan transsərhəd təhsil.

Beləliklə, təhsilin beynəlmiləlləşdirilməsi beynəlxalq əməkdaşlığın aşağıdakı formalarını əhatə edir:

1. Fərdi mobillik: tələbələrin və ya müəllim heyətinin təhsil məqsədləri üçün hərəkətliliyi;
2. Təhsil proqramlarının mobilliyi və institusional mobillik; təhsil proqramlarının yeni beynəlxalq standartlarının formalaşdırılması;
3. Beynəlxalq ölçülərin və təhsil standartlarının kurikulumlara inteqrasiyası;
4. İnstitusional tərəfdaşlıqlar: strateji təhsil birliklərinin yaradılması.

Ali təhsilin beynəlmiləlləşməsi beynəlxalq və mədəniyyətlərarası aspektlərin ali təhsilin məqsədlərinə və çatdırılmasına inteqrasiya prosesidir və bu prosesdə mühüm amil tədrisin aparıldığı dildir. Hazırda ingilis, rus, alman, fransız, çin dillərində ali təhsil almaq imkanı xarici tələbələr üçün ən cəlbedicidir.

Beynəlmiləlləşmənin şübhəsiz üstünlükləri arasında ali təhsilin əlçatanlığının artması və biliklərin universallaşdırılması mühüm yer tutur. Qeyd etmək vacibdir ki, qloballaşma ilə yanaşı, təhsil sahəsində regionallaşma prosesləri də intensiv inkişaf edir. Təhsil sahəsində əməkdaşlıq üçün səylərin birləşdirilməsi iqtisadi inteqrasiya, sosial birlik və siyasi təhlükəsizlik məqsədlərinə nail olmaq üçün müxtəlif regional təşkilatlar çərçivəsində birləşən dövlətlərin əməkdaşlığının tərkib hissəsinə çevrilir. Onlardan ən uğurluları Avropa İttifaqı və Avropa Şurasının proqramları, Boloniya prosesi çərçivəsində ümumavropa təhsil məkanının formalaşdırılması prosesləri, Cənub-Şərqi Asiya Dövlətləri Assosiasiyasının və Asiya-Sakit Okean Hövzəsinin proqramlarıdır. Buraya İqtisadi Əməkdaşlıq Təşkilatı, Şimali Amerika təhsil məkanının yaradılması və s. də daxildir.

Beynəlmiləlləşmə universitet təhsilinin müasirləşdirilməsinin əsasını təşkil edir. Universitet təhsilinin beynəlmiləlləşdirilməsinin məqsədi tələbələri və mütəxəssisləri yeni minillikdə cəmiyyətin bütün sahələrində hakim olacaq beynəlxalq əməkdaşlığa və rəqabətə hazırlamaqdır.

Yeni təhsil sistemi tələbəni təkcə biliklərlə təchiz etməməli, həm də biliklərin daim və sürətlə yenilənməsi hesabına onların davamlı müstəqil inkişafına, özünütəhsil bacarıq və vərdişlərinə, müstəqil və yaradıcılıq qabiliyyətlərinə ehtiyac yaratmalıdır.

Qeyd etmək lazımdır ki, təhsilin beynəlmiləlləşdirilməsi beynəlxalq qarşılıqlı fəaliyyətin, tərəfdaşlığın və əməkdaşlığın müxtəlif formalarını özündə birləşdirən dinamik inkişaf edən prosesdir:

• beynəlxalq səviyyəli yeni təhsil standartlarının hazırlanması və ya tətbiqi və onların koordinasiyalı şəkildə universitet kurikulumlarına daxil edilməsi;
• institusional təhsil sahəsində uzunmüddətli tərəfdaşlığın müxtəlif formalarının yaradılması;
• təhsil proqramlarının ekspertizasında beynəlxalq ekspertlərin əməkdaşlığa dəvət edilməsi və ya universitetin inkişaf strategiyasının hazırlanmasında iştirak;
• universitetin tədris prosesində beynəlxalq səriştələrdən razılaşdırılmış şəkildə istifadə edilməsi;
• aparıcı xarici təhsil mərkəzləri ilə institusional tərəfdaşlığın formalaşdırılması;
• universitetin beynəlxalq reytinqlərdə iştirakı;
• xarici tərəfdaşlarla tədqiqat proqramlarının və layihələrinin hazırlanması və həyata keçirilməsi;
• təhsilin keyfiyyətinin beynəlxalq standartlar əsasında beynəlxalq akkreditasiya və sertifikatlaşdırılmasının həyata keçirilməsi.

Dünya sürətlə inkişaf edir və hər bir ayrı-ayrı ölkə artıq artan ehtiyaclarını ödəyə bilmir. Həyat yeni üfüqlərə doğru irəliləmək üçün təcrübə, güc və imkanları birləşdirməyi tələb edir. Bu fenomen müasir təhsildə də müşahidə olunur. Təhsilin beynəlmiləlləşməsi bütün müasir dünyanın qloballaşmasının nəticəsidir. Təhsilə yeni yanaşma sosial və iqtisadi həyatın inteqrasiyasını şərtləndirir, müxtəlif millətləri və mədəniyyətləri bir araya gətirir. Nəhayət, dünya bundan bütün cəbhələrdə faydalanır.

Ali təhsilin beynəlmillələşməsi ilə bağlı fərqli yanaşmalar. Araşdırmalar göstərir ki, ali təhsilin beynəlmiləlləşdirilməsi 4 səviyyədə həyata keçirilə bilər və onların hər birinin müxtəlif həyata keçirilmə forması mövcuddur:

1. Qlobal səviyyə ixtisaslaşdırılmış (ölkədən kənar) qurum tərəfindən beynəlmiləlləşmə proseslərinin əlaqələndirilməsini nəzərdə tutur. Buna misal olaraq Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Təhsil, Elm və Mədəniyyət Təşkilatı - YUNESKO və Ali Təhsil üzrə Ümumdünya Konfranslarını göstərmək olar. Bu səviyyədə ali təhsildə bütün dünya ölkələrinin buna əməl etməli olduğu qlobal tendensiyalar müəyyən edilir.

2. Regional səviyyə könüllü birləşmiş ölkələr arasında beynəlmiləlləşməni idarə etməkdir. Buna misal olaraq 48 ölkəni əhatə edən Boloniya prosesini göstərmək olar. Bu səviyyədə dövlətlərin maraqları həyata keçirilir və onların öz geosiyasi problemlərinin həllində (tərəfdaş ölkələrlə əlaqələr, istedadlı gənclərin cəlb edilməsi) istifadə olunur. Burada əsas icra mexanizmi təhsilin beynəlmiləlləşdirilməsi üzrə regional proqramlardır.

3. Milli səviyyə ölkənin qanunvericilik və icra hakimiyyəti orqanları tərəfindən dəstəklənən milli səviyyəli proqramlar vasitəsilə təhsilin beynəlmiləlləşdirilməsinin həyata keçirilməsini nəzərdə tutur. Bu səviyyənin məqsədləri hakimiyyət mexanizmləri vasitəsilə dövləti inkişaf etdirməkdir. Məsələn, Azərbaycan təhsil sisteminin rəqabət qabiliyyətini artırmaq üçün Azərbaycan təhsilinin ixracı konsepsiyasının yaradılması.

4. İnstitusional səviyyə universitetdə əcnəbi tələbələrin olmasının müxtəlif aspektləri üzərində işləməklə təhsilin beynəlmiləlləşdirilməsini həyata keçirməkdir. Məsələn, təşkilati (qida, tibbi xidmət) və məzmun (xarici tələbələrlə iş) aspektləri.

Ali təhsilin beynəlmiləlləşmə sahələrinin 2 qrupa bölünən təsnifatı mövcuddur:

1.Ölkənin öz coğrafi hüdudlarından kənara çıxmadan (dünya bazarına yönəlmiş kurikulum və proqramların beynəlmiləlləşdirilməsi; formalaşması) təhsil sistemlərinin məqsəd və funksiyalarının beynəlxalq ölçüsünün inteqrasiyası prosesində fəal iştirakını nəzərdə tutan daxili formalar. Bu ali təhsil üçün yeni beynəlxalq keyfiyyət standartlarını nəzərdə tutur.

2. Tələbələrin müvəqqəti olaraq başqa ölkəyə fiziki hərəkətini nəzərdə tutan xarici formalar (tələbə və müəllim hərəkətliliyi).

İqtisadi Əməkdaşlıq və İnkişaf Təşkilatı (OECD) təhsilin eynəlmiləlləşdirilməsinin 3 formasını müəyyən edir:

1. Tədris məqsədləri üçün hərəkətliliyi tələb edən tələbələrin və müəllimlərin mobilliyi;

2. Təhsil proqramlarının mobilliyi və təhsil proqramlarının yeni beynəlxalq standartlarının formalaşmasını nəzərdə tutan institusional mobillik;

3. Beynəlxalq ölçüdə təhsil proqramlarına inteqrasiya.

Ümumiyyətlə mütəxəssislər beynəlmiləlləşmənin üç formasını fərqləndirirlər:

1. Əksər inkişaf etməkdə olan ölkələr tərəfindən həyata keçirilən idxal yönümlü formalar.

2. Əsasən ingilisdilli inkişaf etmiş ölkələr tərəfindən həyata keçirilən ixracyönümlü formalar, qeyri-ingilisdilli inkişaf etməkdə olan ölkələr üçün təhsili ticarət obyekti hesab edir.

3. Fərqli mədəniyyət və ənənələrə malik ölkələr tərəfindən həyata keçirilən idxal-ixrac yönümlü formalar.

Təhsilin beynəlmiləlləşdirilməsi formalarının təsnifatına dörd yanaşma mövcuddur:

1. Fəaliyyətə əsaslanan beynəlmiləlləşdirmə formaları - təhsil və tədqiqat məqsədləri üçün tələbə və müəllimlərin akademik mobilliyinin həyata keçirilməsi, beynəlxalq məşğulluğun təşkili, biliklərin ötürülməsi və kurikulumların müasirləşdirilməsi üçün klassik fəaliyyətlər.

2. Bacarıqlara əsaslanan beynəlmiləlləşdirmə formaları - beynəlxalq peşəkarın əlavə dəyərini ölçmək üçün tədbirlər.

3. Universitet daxilində alınan multikultural təhsil konsepsiyasına əsaslanan beynəlmiləlləşmə formaları.

4. İlk üç yanaşmanın birləşməsi olan və təhsil müəssisələrinin beynəlxalq səviyyəyə çatdırılmasına töhfə verən beynəlmiləlləşmənin strateji formaları.

Almaniyanın Kassel Universitetinin professoru Ulrix Tixler ali təhsilin beynəlmiləlləşdirilməsinin aşağıdakı formalarını müəyyən edir:

- fiziki hərəkətlilik;

- xaricdə təhsil nəticələrinin tanınması;

- biliklərin virtual ötürülməsi (media, internet, təlim platformaları);

- milli ali təhsil sistemlərinin oxşarlıqları və heterojenliyi.

Avropa İttifaqının “Avropa 2020” inkişaf strategiyasına uyğun olaraq təhsilin beynəlmiləlləşdirilməsinin əsas formaları is’ bunlardır:

- tələbə mobilliyi - həm qısa müddətə, həm də bütün təhsil müddəti ərzində universitetlər arasında tələbə mübadiləsindən ibarətdir.

- birgə təhsil proqramları;

- maraqlar icmalarının formalaşması.

Pedaqoji elmlər doktoru N.M.Platonova beynəlmiləlləşmə formalarını 3 bloka ayırır:

1. Tələbə və müəllimlərin mobilliyi – istər qısa, istərsə də uzunmüddətli perspektivdə xaricdə təhsil alan tələbələrin, işləyən müəllimlərin sayının artması. Bu blokda Platonova həm tələbə mobilliyinin mövcud mütəşəkkil nümunələrinə, həm də praktiki olaraq nəzarətsiz, lakin şübhəsiz ki, mövcud olan kortəbii tələbə hərəkətliliyinə diqqət çəkir. Spontan hərəkətlilik tələbə cəlbetmə strategiyalarını təsvir edən bir sıra amillərlə xarakterizə olunur, məsələn, qəbul meyarları və universitetdə təhsil almaq imkanında milli fərqlər.

2. Aşağıdakı beynəlmiləlləşdirmə formaları vasitəsilə həyata keçirilən təhsil proqramlarının mobilliyi:

- françayzinq, onun əsasında birinci ölkədən olan provayder ikinci ölkədən olan provayderə öz təhsil xidmətlərini təqdim etməyə icazə verir, eyni zamanda, ixtisas təyin etmək hüququ birinci ölkədə qalır;

- diplomların verilməsi hüququ proqramın mənşə ölkəsində qaldığı halda, proqramın alındığı ölkədə proqramın yaradılması və hər iki ölkədə kredit almaq imkanı baxımından iki ölkənin provayderi arasında əməkdaşlıq;

- təhsilin nəticələrinə əsasən birgə diplom almağa imkan verən ikili/birgə diplom haqqında müqavilə.

3. Təhsil xidməti təminatçılarının mobilliyi:

- digər ölkələrdə təhsil müəssisələrinin filiallarının yaradılması;

- başqa ölkələrdə müstəqil təhsil müəssisələrinin yaradılması;

- başqa ölkələrdə təhsil müəssisələrinin alınması və onların əsasında öz təhsil təşkilatının təşkili.

Tədqiqatçılar Abdulkerimov İ.Z., Pavlyuchenko E.İ. və Esetova A.M. təhsilin beynəlmiləlləşdirilməsi formalarını 4 qrupa ayırırlar:

1. Xarici universitetin diplomunu almaqla xaricdə tam təhsili nəzərdə tutan tələbə mobilliyi, akademik mobillik çərçivəsində qısamüddətli (uzunmüddətli) təhsil,  həmçinin mübadilə proqramları.

2. Peşəkar inkişaf və akademik tərəfdaşlıq proqramlarını xarici universitetdə təcrübə keçməyi nəzərdə tutan akademik mobillik; universitetin xaricdəki filialında işləmək

3. Xarici universitetlə birgə kurslar və ya proqramlar, distant beynəlxalq təhsil proqramları, habelə françayzinqi əhatə edən akademik tərəfdaşlıq.

4. Xarici filialların açılması.

Ən geniş mənada, ali təhsilin beynəlmiləlləşməsi universitetlərin milli təhsil məkanından kənara çıxan xarici fəaliyyətinin genişlənməsini və dərinləşməsini ifadə edir. Bu sahədə çoxsaylı araşdırmaları ilə məhşur olan görkəmli alim J.Knight (2004) beynəlmiləlləşməni beynəlxalq, mədəniyyətlərarası və qlobal meyarların ali təhsilin məqsəd, funksiya və reallaşdırılması kateqoriyalarına inteqrasiyasını həyata keçirən proses kimi qiymətləndirir. Başqa sözlə, ali təhsilin beynəlmiləlləşməsi bir tərəfdən kurrikulumlara qlobal və müqayisəli perspektivlərin daxil edilməsini, digər tərəfdən isə tədris prosesinə daha çox beynəlxalq tələbə və müəllim cəlbini nəzərdə tutur.

Digər bir alim V.Damme (2001) hesab edir ki, ali təhsilin məzmununda beynəlxalq komponentlərin çoxalması göstərilən ali təhsil xidmətlərinin keyfiyyətinin artmasına birbaşa təsir edir və bu, qlobal əmək bazarına daxil olan universitet məzunlarının rəqabətqabiliyyətinin yüksəlməsini şərtləndirir. Qeyd olunan ideyaları bir az da inkişaf etdirən P.Altbach (2006) ali təhsilin beynəlmiləlləşməsini tələbələrin başqa mədəniyyətlərlə tanış olmasına şərait yaradan ənənəvi xaricdə təhsil proqramlarının reallaşdırılması və yerli universitetlərin artan tələblərə cavab vermədiyi ölkələr üçün ali təhsilə çıxış imkanlarının təqdim edilməsi kimi xarakterizə edir. Eyni zamanda, tələbələrin qlobal düşüncə tərzinin və beynəlxalq qabiliyyətlərinin inkişaf etdirilməsi, tədris kurrikulumunda xarici dil proqramlarının artırılması, eləcə də mədəniyyətlərarası dialoq və anlaşmanın gücləndirilməsi mühüm aktuallıq kəsb edir.

Bu sahənin aparıcı tədqiqatçılarından olan J.Filden (2008) hesab edir ki, təhsilalan və təhsilverənlərin başqa ölkələrə miqrasiya etməsi ilə yanaşı, müxtəlif ölkələrdə yerləşən universitetlər arasında qarşılıqlı tələbə və müəllim mübadiləsinin həyata keçirilməsi və birgə proqramların reallaşdırılması ali təhsilin beynəlmiləlləşməsinin əsasını təşkil edir.

Bir qədər fərqli düşünən U.Teichler (2004) beynəlmiləlləşmənin əsas ideyası olaraq ali təhsildə tərəfdaşlığın yaradılmasını qeyd edir. Başqa sözlə, ali təhsildə beynəlmiləlləşmə tərəfdaşlığın inkişafına əsaslanmaqla risklərin azaldılmasını, rəqabət qabiliyyətinin artırılmasını və ən əsası təhsil, elm və istehsalatın vəhdətinə xidmət edən biliklərin genişləndirilməsini hədəfləyir. Bu ideyanı gücləndirən S.Goddard (2006) sahibkarlıq və idarəetmə spektrlərini önə çəkməklə beynəlmiləlləşməni rəqabətədavamlı universitet biznes modelinin həlledici amili hesab edir.

Azərbaycanda ali təhsilin beynəlmiləlləşməsi. Ali təhsilin beynəlmiləlləşməsi konsept olaraq ötən əlli il ərzində yüksəlişə keçsə də, ölkəmizdə bu proses bir qədər gec başlamışdır. Hazırda beynəlmiləlləşmə konsepsiyası ali təhsil sahəsində fəaliyyətin ayrılmaz tərkib elementinə və mühüm inkişaf amillərindən birinə çevrilmişdir. Təbii ki, dünyanın bir çox aparıcı universitetlərinin missiyasında və ya inkişaf strategiyasında “beynəlxalq fokus” həmişə olmuşdur. Sözügedən “fokus”un miqyası və səviyyəsi hər bir ali təhsil müəssisəsinin xaricdə akademik xidmətlər göstərmək, xarici tələbələri cəlb etmək və dünya ali təhsil bazarında davamlı mövqeyə malik olmaq kriteriyaları ilə ölçülən imkanlarından və hədəflərindən asılıdır. (2)

Ali təhsilin beynəlmiləlləşməsinin alimlər tərəfindən ən yenilənmiş tərifi belədir: “ali təhsilin beynəlmiləlləşməsi təhsilin keyfiyyətini artırmaq və cəmiyyətə mənalı töhfə vermək məqsədilə beynəlxalq, mədəniyyətlərarası və qlobal istiqamətlərin ali təhsilin məqsədinə, funksiyalarına və təşkilinə məqsədyönlü inteqrasiyası prosesidir” (4). Beynəlmiləlləşmənin sosial, mədəni, siyasi, iqtisadi və elmi motivləri var, ancaq onun əsas məqsədi dünyada ali təhsil sistemlərinin harmoniyasını təşkil etməkdir. Qeyd olunur ki, ali təhsilin beynəlmiləlləşməsini şərtləndirən amillərə, xüsusilə də, Qərbdə son onilliklərdə ali təhsildə iştirakın sürətli artımı, “qlobal bilik iqtisadiyyatı” – yəni, texnologiya və elm əsaslı beynəlxalq iqtisadi münasibətlərə keçid və bu baxımdan tədqiqatın önəminin artması, insan kapitalının formalaşmasında ali təhsilin roluna artan diqqət, akademik muxtariyyət və azadlıqların institutlaşması, universitetlərin qlobal sıralaması sistemlərinin formalaşması daxildir (5).

Azərbaycanda ali təhsilin beynəlmiləlləşməsinin iki tərəfi var: “xaricdə beynəlmiləlləşmə” (internationalization abroad) və “daxildə beynəlmiləlləşmə” (internationalization at home). Xaricdə beynəlmiləlləşmənin önəmli komponentlərinə tələbə mobilliyi (vətəndaşların ali təhsil üçün xarici ölkələrə getməsi), akademik heyətin mobilliyi və təhsil proqramlarının mobilliyi, yəni birgə və ya ikili dərəcə (diplom) proqramlarının qurulması misal göstərilə bilər. Daxildə beynəlmiləlləşmə isə kurikulumun beynəlxalq təcrübəyə uyğunlaşdırılması, təhsildə keyfiyyət standartlarının müəyyənləşdirilməsi, tədris və tədqiqatın innovativ inkişafı, nəticədə “qlobal səviyyədə bacarıqlı vətəndaş və peşəkarların” yetişməsini nəzərdə tutur.

Beynəlmiləlləşmənin getdikcə geniş yayılmağa başlayan bir modeli də qlobal miqyasda tanınan universitetlərin inkişaf etməkdə olan ölkələrin universitetləri ilə birlikdə ortaq təhsil proqramları təqdim etmələri, bu ölkələrdə araşdırma mərkəzləri və kampuslar açmalarıdır. Misal üçün qeyd edə bilərik ki, 2023-cü ildə Türkiyənin Niğde Ömər Halisdemir Universiteti Bakı Avrasiya Universitetində “Texnopark” ofisini açmışdır. 2024-cü ilin iyun ayında hər iki universitetin təşkilatçılığı ilə tələbələr arasında beynəlxalq layiqə müsabiqəsi keçirilmişdir. Müsabiqəyə tələbələr 82 layihə təqdim edərək, özlərinin innovativ ideyalarını nümayiş etdirmişlər.

Estoniya, Litva, Qazaxıstan, Malayziya, Sinqapur kimi çoxsaylı ölkələr təhsil islahatlarında ali təhsilin beynəlmiləlləşməsini strategiya kimi qəbul ediblər (6). Azərbaycan Respublikasında fəaliyyət göstərən ali təhsil müəssisələri isə bu prosesə xeyli vaxtdır qoşulsalar da, beynəlmiləlləşməni təxminən 2020-ci ildən faktiki olaraq öz strategiyalarına daxil etməyə başlayıblar. Elə həmin vaxtdan da beynəlmiləlləşmə ilə bağlı daha çox müzakirələr aparılmış, işlər görülməyə başlanılmışdır. Bu sahədə Bakı Biznes Universitetinin 2020-ci ildə “Erasmus+” proqramı çərçivəsində qalib gələrək icra etdiyi “Azərbaycanda Rektorlar Konfransının yaradılması” (ECAR) layihəsi mühüm rol oynamışdır. 14 iyul 2024-cü ildə başa çatacaq layihədə beynəlxalq, regional, daxili beynəlmiləlləşmə, ali təhsilin keyfiyyətinin beynəlxalq təminatı, universitetlərin strategiyalarının hazırlanması və s. aspektlərdə xeyli işlər görülmüşdür. Layihədə Azərbaycandan 20, Avropadan 5 ali təhsil müəssisəsi və təşkilat iştirak etmişdir.

Hazırki dövrdə Azərbaycanda və dünyada ali təhsil müəssisələrinin beynəlmiləlləşmə prosesində üzləşdiyi ciddi problemlər də var. Bunlara misal olaraq bəzən yüksək göstəricili ali təhsil ocaqlarının tamamilə kommersiyallaşması və tədrisi qlobal vətəndaş kimliyinin formalaşmasından daha çox, sadəcə, bazarın tələbinə əsasən uyğunlaşdırmasını göstərmək olar. Daha sonra beynəlmiləlləşmədə çox vacib olan dil bilgiləri faktorunu qeyd etmək mümkündür. Bir çox isxtisaslarda çalışan akademik heyət və təhsil alan tələbələrin xarici dil bilməməsi onların bu prosesdən kənarda qalmasına səbəb olur. Respublikamızda ixtisasın təhsil proqramında müəyyən olunan 180 kredit və ali təhsil müəssisələri tərəfindən təyin edilən 60 kreditlik ixtisas seçmə fənlərin beynəlxalq aləmdə tədris olunan fənlərdən kəskin fərqlənməsi də tələbə mobilliyinin qarşısını alır. Çünki universitetlərin əksəriyyəti özünün tədris planı və tədris qrafiki ilə uzlaşmayan fənləri tanımaqdan imtina edirlər. Bu da tələbələrin ali təhsillərini normativ təhsil müddətində başa vurmasına maneə olduğundan, mobilliyə olan marağın yerindəcə öldürülməsi deməkdir. Digər faktor isə qonşu Gürcüstan və Ermənistandan fərqli olaraq beynəlxalq qurumların ölkəmizdə ali təhsilin inkişafını daha az dəstəklənməsidir. Eyni zamanda ölkə daxilində beynəlmiləlləşmə prosesində hökumət tərəfindən nisbətən zəif dəstək verilməsini də qeyd etmək olar. Belə ki, məsələn, Türkiyədə və Qazaxıstanda universitetdə çalışan hər bir pedaqoq və ya tədqiqatçının ildə ən azı bir beynəlxalq konfransda iştirakı ilə bağlı bütün xərcləri dövlət qarşılayır. Azərbaycanda isə belə bir təcrübə yoxdur.  Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Elmin İnkişafı Fonduna belə bir missiya həvalə edilsə də, bürokratik əngəllərin çoxluğu onun faydalılığını minimuma endirmişdir. Fondun təqdim edilən məqalə ilə bağlı əlavə təftiş aparması, müraciətin ingilis dilində olması şərti, konfransın əhəmiyyətinin və vacibliyinin yoxlanılması, tədqiqatçı-alimin dil bilgilərinin dəyərləndirilməsi və s. çoxsaylı parametrlər buna misal ola bilər. Bundan başqa, doktoranturada ikipilləliyin hələ də qorunub saxlanılması da ali təhsilin beynəlmiləlləşmə prosesinə əngəl yaradan əsas amillərdən biri kimi çıxış etməkdədir.

Digər tərəfdən isə ölkələr səviyyəsində artan millətçilik, anti-qlobalizasiya və anti-miqrasiya sentimentləri, akademik azadlıqların məhdudlaşdırılması və digər faktorlar da Azərbaycana mənfi təsir göstərir (7). Məsələn, Norveçdə Avropa İttifaqı vətəndaşı olmayan xarici tələbələrə pulsuz ali təhsilin ləğv edilməsi (8), Macarıstanda ABŞ akkreditasiyalı, yüksək göstəricili Mərkəzi Avropa Universitetinin (CEU) ölkədən çıxarılması, Macar Elmlər Akademiyasının dövlət maliyyəsinin kəsilməsi və onun qanunla populist hökümətin mülkiyyətinə çevrilməsi (9) bunlara nümunə sayıla bilər (10). Bütün bunlar, təbii ki, azərbaycanlı tələbələrin xaricdə təhsil almaq imkanlarını məhdudlaşdırır.

Ali təhsilin beynəlmiləlləşməsi strategiyası “hərtərəfli beynəlmiləlləşmə” (comprehensive internationalization) siyasətinin qurulmasını tələb edir. Bu, “təhsilin üç əsas missiyası olan tədris, tədqiqat və cəmiyyətə xidmət üzrə institusional səviyyədə daha inteqrasiya olunmuş, strateji və hərtərəfli beynəlxalq əməkdaşlıqlar icra etməyi” ehtiva edir (11). Yəni uğurlu nəticələr üçün xarici olduğu qədər daxili beynəlmiləlləşmə də təşviq edilməlidir.

Azərbaycanda ali təhsilin beynəlmiləlləşməsinin nəzəri əsasları

Azərbaycan Respublikasında ali təhsilin beynəlmiləlləşməsi istiqamətində atılan ilk addımlar qonşuluqdakı ölkələrə tələbələrin göndərilməsi və Tempus kimi müxtəlif Avropa İttifaqı proqramlarında iştirak da daxil olmaqla, 1990-cı illərdən etibarən başlayıb. Bunun dövlət siyasətində öz əksini tapması isə daha yeni fenomendir. 2005-ci ildə Azərbaycan Bolonya Prosesinə qoşuldu. Bu prosesin məqsədi Avropa məkanında təhsil islahatları, təhsil sistemlərinin uyğunlaşdırılması, eləcə də, beynəlxalq əməkdaşlıqları genişləndirməkdir. Hərçənd ki, Azərbaycanın buraya qoşulmasını şərtləndirən əsas amil ölkənin 2001-ci ildə Avropa Şurasına üzv olması idi. 2015-ci ildən etibarən – Şərq Tərəfdaşlığı ölkəsi kimi – Azərbaycan Avropa İttifaqının müxtəlif təhsil proqramlarının birləşdiyi Erasmus+ proqramı ilə əməkdaşlıq edir. Bu, həm tələbələr, həm də elmi heyət üçün yeni mobillik, tədqiqat, bacarıqların artırılması və universitetlərdə institusional modernləşmə imkanları açır. Lakin statistika göstərir ki, əhali sayına nisbətdə, Azərbaycan Şərq Tərəfdaşlığı ölkələri arasında bu proqramların (Erasmus Mundus, CBHE, Jean Monnet) ən passiv iştirakçısıdır (12).

2009-cu ildə qəbul olunan “Təhsil haqqında” qanun ali təhsil müəssisələrində Bolonya Prosesinin əsas elementi olan kredit sisteminin tətbiqini sürətləndirdi. Lakin inkişaf edən təhsil və elm prosesində rəqabətə davam gətirmək üçün yeni qanunun qəbul edilməsi zərurəti yaranmışdır. Layihəsi hazırlansa da, “Ali təhsil haqqında” qanun hələ də Milli Məclisdə 3-cü oxunuşdan keçməyib. İndiyə qədər qəbul olunmuş siyasət sənədləri isə, əsasən, xaricdə təhsil imkanlarının yaradılması ilə bağlı olub. Misal olaraq, 2007-2015 və 2022-2026 xaricdə təhsil üzrə dövlət proqramlarını göstərmək olar. Ali təhsilin beynəlmiləlləşməsi ilə bağlı əsas siyasət sənədi sayıla biləcək “2019-2023-cü illər üçün Azərbaycan Respublikasında ali təhsil sisteminin beynəlxalq rəqabətliliyinin artırılması üzrə Dövlət Proqramı”-nın fokusu isə Azərbaycan ali təhsil müəssəsələrində xarici universitetlərlə birgə ikili diplom proqramlarının qurulması və xaricdə doktorantura təhsilinə dəstəkdir.

Azərbaycan universitetlərinin son illər ingilis dilində təhsil proqramlarını genişləndirmələri, ERASMUS, TEMPUS, MEVLANA kimi beynəlxalq mübadilə proqramlarında aktiv iştirak etməyə başlamaları, eləcə də çoxtərəfli və ikitərəfli çərçivələrdə beynəlxalq əlaqələrini artırmaları onların beynəlmiləlləşməsi prosesini də gücləndirmişdir.

Hazırda, Azərbaycanda yerləşən on bir universitetdə - Bakı Ali Neft Məktəbi, Azərbaycan Dövlət İqtisad Universiteti, Azərbaycan Dövlət Neft və Sənaye Universiteti, ADA Universiteti, Bakı Mühəndislik Universiteti, Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti, Azərbaycan Texniki Universiteti, Bakı Avrasiya Universiteti, Azərbaycan Dövlət Aqrar Universiteti, Xəzər Universiteti, Azərbaycan Universiteti - ikili diplom proqramları mövcud olsa da, burada iştirak edən tələbələrin sayı məhduddur.

Ali təhsildə beynəlmiləlləşmə “TheTimes Higher Education”, QS, Şanxay, “USNews” və s. təşkilatların elan etdiyi dünya universitet reytinqlərinin təsirini də artırır. Reytinqlərdə istifadə edilən meyarlar əhəmiyyətli dərəcədə universitetlərin araşdırma və nəşretmə nəticələrinə əsaslandığından həm ölkə daxilində, həm də beynəlxalq səviyyədə prestij əldə etmək istəyən universitetləri araşdırma-nəşretmə missiyasına daha çox üstünlük verməyə məcbur edir. Əsasən araşdırma-nəşretmə fəaliyyətləri əsasında qazanılan qlobal prestij beynəlxalq tələbə bazarındakı rəqabətdə də universitetlərə böyük üstünlüklər yaradır. Bu baxımdan son illər Elm və Təhsil Nazirliyinin rəhbərliyi ilə Azərbaycan universitetlərinin qlobal reytinq təşkilatları ilə sıx əməkdaşlıq əlaqələrinin qurulması ölkə ali təhsilinin gələcəyi üçün atılan strateji addımlardan hesab edilə bilər. Bu əməkdaşlıq ölkə ali təhsil sektorunda beynəlxalq standartların mənimsənilməsi və strateji planlaşdırmanın düzgün şəkildə həyata keçirilməsi işinə böyük təkan verir (1).

Çox təəssüf ki, ali təhsilin beynəlmiləlləşməsi ilə bağlı qəbul edilən sənədlər, hələ ki, universitetlərdə idarəçilik və tədris keyfiyyətinin beynəlxalq standartlara uyğunlaşdırılmasına gətirib çıxarmayıb. Önəmli problemlərdən biri universitetlərin muxtariyyətinin olmamasıdır. Digəri isə beynəlmiləlləşmə ilə bağlı prioritet sahələrinin qeyri-müəyyən formada seçilməsidir. Bu yanaşmaya misal olaraq Dövlət Proqramında “Azərbaycan Respublikası vətəndaşlarının doktorantura səviyyəsi üzrə təhsil alacaqları ixtisas istiqamətlərinin respublikanın inkişaf prioritetlərinə uyğun müəyyən edilməsi”ni göstərmək olar. Bu prioritetlərin necə müəyyənləşdirildiyi və onların təhsilin inkişafına necə töhfə verəcəyi qeyd olunmur. Bu göstərir ki, idarəçilər təhsilin müəyyən sahələrini digərlərindən üstün tutur, – bu da hərtərəfli islahatlara mane olur.

Azərbaycanda ali təhsil və onun beynəlmiləlləşməsi fəaliyyəti ilə bağlı vahid qanunvericiliyin və rəsmi strategiyanın olmaması bu sahədəki hədəflərin dağınıq qoyulmasına səbəb olur. Məsələn, “Azərbaycan Respublikasının 2022–2026-cı illərdə sosial-iqtisadi inkişaf Strategiyası”-nın fəaliyyət istiqamətləri arasında iki universitetin bazasında iki yeni tədqiqat universitetinin açılması yer almışdır. Elmə ayrılan vəsaitin müqabilində elm təkcə sosial funksiya yerinə yetirməkdə davam edir. Üç universitetimizin reytinqdə 800-cü yerə çıxmasını hədəf seçilmişdir. Bu, qeyri - müəyyən hədəfdir. Bunlar çox böyük maliyyə vəsati tələb edir. Bu hədəflərə 2026-cı ilədək çatmağın mümkün olacacağı bir qədər şübhəli görünür.

Strategiyada indeksləşmiş beynəlxalq elmi jurnallarda dərc olunan məqalələrin sayının 2500-ə çatdırılması ilə yerli təqiqatların “qlobal elmi məkana inteqrasiyası” nəzərdə tutulur. Tədqiqatları xarici jurnallarda dərc olunmuş alimləri cəlb etməklə tədqiqat saylarını artırmaq və bununla universitetin beynəlxalq sıralamalardakı mövqeyini yüksəltməyə çalışmaq təqdirəlayiq haldır. Lakin azad və keyfiyyətli tədqiqat ortaya çıxaracaq təhsil proqramlarının və infrastrukturun qurulması da əsas şərtlərdən biri kimi diqqətdə saxlanılmalıdır. Yerli elmi jurnallarda dərc olunan alimləri beynəlxalq indeksli nəşrlərə çıxarmaq, eləcə də xaricdən qayıdan tələbələri elm və  təhsil sisteminə cəlb etmək, ali təhsilin və tədqiqatın innovativ və beynəlxalq səviyyədə inteqrasiya olunmuş inkişafını təşkil etmək mümkündür (3).

Son illər beynəlxalq reytinqlərdə müəyyən cüzi irəliləyişlər əldə etsələr də, Azərbaycan universitetlərinin rəqabətə dözümsüzlüyü hələ də davam edir. Belə ki, hər il dünyanın ən nüfuzlu ali təhsil müəssisələrinin siyahısını müəyyən edən “Times Higher Education World University Rankings” (THE qlobal) beynəlxalq reytinq cədvəli dərc olunur. 27 sentyabr 2023-cü il tarixində elan olunan THE qlobal reytinqindən etibarən yeni metodologiyanın tətbiqinə başlanılıb. Müvafiq dəyişikliyə əsasən, ali təhsil müəssisələrinin fəaliyyətinin qiymətləndirilməsi 5 istiqamət (tədris, tədqiqat mühiti, tədqiqatın keyfiyyəti, beynəlmiləlləşmə göstəriciləri və sənaye) üzrə həyata keçirilir.

Ali təhsil müəssisələrinin “THE qlobal” reytinqinə daxil olması üçün qrafikdə göstərilən 7 əsas meyar müəyyən olunub. Yalnız 4, 6 və 7-ci meyarlara uyğun olan, digər meyarlara cavab verməyən ali təhsil müəssisələri qlobal reytinqə daxil edilmir və “reporter” statusu əldə edir (3).

Bu il THE qlobal reytinqinə Azərbaycan ali təhsil müəssisələrindən yalnız Bakı Dövlət Universiteti daxil olub. Azərbaycan Dövlət İqtisad Universiteti, Azərbaycan Memarlıq və İnşaat Universiteti, Naxçıvan Dövlət Universiteti, Xəzər Universiteti və Qərbi Kaspi Universiteti isə “reporter” qismində siyahıya daxil edilib.

2023-cü ilin nəticələrinə əsasən 2024-cü ildə 125 ölkədən 2152 universitetin dəyərləndirildiyi reytinqdə Bakı Avrasiya Universiteti (1501+) də nəticə əldə edib. Sözügedən reytinqə daxil olan Azərbaycan universitetlərinin sayı ötən ilə nisbətən 2 dəfədən çox artaraq 18-ə yüksəlib. “THE Impact 2024” reytinqi universitetlərin fəaliyyətini BMT-nin Dayanıqlı İnkişaf Məqsədlərinə uyğun olaraq qiymətləndirir.

Hazırda xarici vətəndaşların qəbulu və hazırlanması məsələlərinə inkişaf etmiş ölkələr dövlət siyasəti səviyyəsində milli inkişafın strateji problemlərinin həlli çərçivəsində baxır. Bu yanaşma demək olar ki, bütün Avropa ölkələri və bütövlükdə bütün Avropa İttifaqı üçün xarakterikdir. Bütün bunlar göstərir ki, Azərbaycanda universitetlərin ali təhsilin beynəlmiləlləşməsi prosesinə daha aktiv qoşulması və qlobal ali təhsil məkanının üzvi tərkib hissəsinə çevrilməsi üçün lazımi hüquqi təminat və yetərli dəstəyi vardır. Bu imkanlardan səmərəli istifadə olunması məqsədilə ali təhsil müəssisələrinin öz missiya və məqsədlərinə müvafiq beynəlmiləlləşmə strategiyalarının hazırlanması və reallaşdırılması zəruridir. Həmin strategiyalarda əcnəbi tələbələrin cəlb olunması, beynəlxalq akademik mobilliyin genişləndirilməsi və dünyanın aparıcı universitetləri ilə ikili diplom proqramlarının həyata keçirilməsinin strateji məsələlər kimi nəzərdə tutulması və müvafiq fəaliyyət mexanizminin təqdim olunması məqsədəuyğundur.

Azərbaycan ali təhsilinin beynəlmiləlləşməsinin və xarici ölkələrlə ali təhsil sahəsində qarşılıqlı faydalı əməkdaşlığın bariz nümunəsi olaraq, zəngin tarixi ənənələri olan və dünyanın yüksək reytinqli ali təhsil müəssisələri arasında yer alan M.V.Lomonosov adına Moskva Dövlət Universitetinin (MDU) Bakı filialını qeyd etmək lazımdır. Fəaliyyət göstərdiyi on beş il ərzində Azərbaycan ali təhsil sistemində layiqli yer tutmağı bacaran bu filial bütövlükdə ali təhsilimizin məzmununda keyfiyyət inkişafına və rəqabət mühitinin güclənməsinə əhəmiyyətli tövhə verib. Hər iki ölkənin dövlət başçılarının təşəbbüsü və dəstəyi ilə yaradılan MDU-nun Bakı filialı Azərbaycan Respublikası ilə Rusiya Federasiyası arasında mədəni-humanitar əməkdaşlığın dərinləşməsində əvəzsiz rol oynayır (2).

Ali təhsilimizin beynəlmiləlləşməsinin başqa nümunəsi olaraq, Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 22 may 2015-ci il tarixli Sərəncamı ilə ölkəmizdə Fransız-Azərbaycan Universitetinin (UFAZ) təsis olunması Azərbaycan Respublikasında ali təhsil sisteminin təkmilləşdirilməsi və Fransanın nüfuzlu ali məktəbləri ilə əlaqələrin genişləndirilməsi, eləcə də Azərbaycan Respublikası vətəndaşlarına xaricə getmədən öz vətənlərində aparıcı ölkələrin ali təhsil standartları çərçivəsində keyfiyyətli təhsil almaq imkanının yaradılması məqsədi daşıyır. UFAZ iki ölkə arasında təhsil sahəsində əməkdaşlığı inkişaf etdirməklə bərabər, ali təhsilimizin Avropa ali təhsil məkanına daha da yaxınlaşmasını sürətləndirməyə çalışır.

Azərbaycan Respublikası təhsil nazirinin YUNESKO-nun Baş Konfransının 38-ci sessiyası çərçivəsində təhsil nazirlərinin yüksək səviyyəli görüşündə iştirak etməsi, ali təhsil müəssisələrimizin Londonda və Koreyada keçirilən Dünya Təhsil Forumlarunda təmsil olunması, Azərbaycan-İtaliya və Azərbaycan-Fransa Universitetlərarası Forumlarının keçirilməsi, Təhsil Nazirliyi ilə THOMSON REUTERS şirkəti arasında imzalanmış əməkdaşlıq Sazişinə əsasən, ali təhsil müəssisələrimizin “Thomson Reuters Web of Science” platformasına çıxış əldə etməsi, Fransanın Yuxarı Elzas Müluz Universitetində Nizami Gəncəvi adına ədəbiyyat və mədəniyyət kafedrasının açılması, “Azərbaycan Respublikası vətəndaşlarının xarici ölkələrdə, əcnəbilərin və vətəndaşlığı olmayan şəxslərin Azərbaycan Respublikasında təhsil alması Qaydaları”nın təsdiq olunması və həyata keçirilmiş digər tədbirlər ali təhsilimizin beynəlmiləlləşməsi və ali təhsil sahəsində beynəlxalq əlaqələrin inkişafına xidmət edir.

UNEC-in dünya universitetlərinin reytinq sıyahılarında bir qayda olaraq, ilk sıralarda yer alan London Universitetinin London İqtisadiyyat Məktəbi ilə (LSE) ikili diplom proqramını xüsusi qeyd etmək lazımıdır. Təhsil Nazirliyinin dəstəyi ilə reallaşdırılan proqramı uğurla başa vuran tələbələr iki diplom – UNEC-in və London Universitetinin vahid nümunəli bakalavr diplomunu əldə edirlər. 2015/2016-cı tədris ilində ilk qəbulu həyata keçirilən proqram hazırda uğurla icra olunur. Tamamilə ingilis dilində olan tədris prosesinə əsasən, LSE-dən göndərilən professorlar cəlb olunur və tələbələrin biliyinin qiymətləndirilməsi Britaniya Şurasının (British Council) vasitəçiliyilə Londonda həyata keçirilir. Son bir ildə uğurla həyata keçirilən proqram LSE-nin tədris modelinin ölkəmizə gətirilməsi, Azərbaycanda ali təhsilin məzmununun müasir dünya standartlarına uyğunlaşdırılması, eləcə də milli təhsilimizin beynəlxalq imicinin yaxşılaşması baxımından əhəmiyyət kəsb edir (2).

Bundan başqa, Avropanın qabaqcıl ali təhsil müəssisələri ilə ikitərəfli formatda əməkdaşlığın inkişaf etdirilməsi istiqamətində cari ilin aprel ayında UNEC Fransanın Montpellier Universiteti ilə ikili diplom proqramına dair razılaşma imzalayıb. Proqrama qoşulan UNEC tələbələri üçüncü kursu Fransada təhsil almaq imkanı qazanırlar. Proqramı uğurla başa vuran tələbələr hər iki universitetin diplomunu ədə edəcəklər.

Bakı Avrasiya Universiteti ilə İtaliyanın Genuya Universiteti arasında 2019-cu ildə bağlanmış müqaviləyə əsasən magistr səviyyəsində ikili diplom proqramı təsdiqlənmişdir. Azərbaycanlı tələbələr təhsillərinin bir ilini Genuya Universitetində almaqla paralel olaraq bu universitetin də diplomunu əldə etmək imkanı qazanmışlar.

Azərbaycanda ali təhsilin beynəlmiləlləşməsinin çətinlikləri

Dünya Bankının hesabatına görə, Azərbaycandakı ali təhsil müəssisələri “təşəbbüskar səylər üçün effektiv dinamik mərkəz kimi xidmət etmək imkanından məhrumdur və bu, Azərbaycanın qlobal iqtisadiyyatda digər dövlətlərlə əməkdaşlıq və rəqabət qabiliyyətini məhdudlaşdırır” (13). İlk növbədə ona görə ki, Azərbaycan elmə ayrılan dövlət büdcəsinin ümumi daxili məhsula (ÜDM) nisbətində regional səviyyədə geridə qalır. UNESCO-nun Azərbaycanda 2023-ci ildə təhsil monitorinqi ilə bağlı hesabatında bildirilir ki, təhsil xərclərinin müəyyən hissəsi dövlət tərəfindən maliyyələşdirilir. Azərbaycanın da daxil olduğu gəliri aşağı və orta olan ölkələrdən fərqli olaraq qalan hissə isə ev təsərrüfatının üzərinə düşür. Hesabata əsasən, Azərbaycanda təhsil sahəsində dövlət xərcləri ÜDM-in 2,9 faizini təşkil edir. Cənubi Qafqaz regionunun digər ölkələrinə gəlincə, Ermənistanda bu göstərici 2,8, Gürcüstanda isə 3,8 faizdir. UNESCO-nun məlumatları göstərir ki, Azərbaycan ÜDM-nin təxminən 0,2 faizini araşdırma və təkmilləşdirmələrə xərcləsə də, bu xərclərin əsas hissəsi dövlət tərəfindən maliyyələşdirilir. Azərbaycanın dövlət xərclərinin ümumi həcmində təhsilin payı 8,2 faizdir. Bir məqamı da qeyd etmək lazımdır ki, Azərbaycanda dövlət məktəbəqədər hər bir şagird üçün 4 370 dollar (adambaşına düşən ÜDM-in 26 faizi), orta təhsil üçün 3 765 dollar (22 faiz), ali təhsil üçün isə 3 972 dollar (23%) xərcləyir (23). Dünya təcrübəsindən misal olaraq Türkiyədə parlamentə daxil olan büdcə sənədində bütün universitetlər üzrə proqnozlaşdırılan maliyyənin həcmini görmək olur. Bu ölkənin 2022-ci il üzrə büdcə xərclərinin 18 faizi təhsilə ayrılmışdır və təhsil 1-ci yerdədir. Bizdə bu göstərici 10 faiz ətrafındadır və 3-cü yerdədir. Eyni zamanda Türkiyədə 2023-cü ildə bütün təhsil xərclərinin 25 faizi universitetlərə yönəldilmişdir. Azərbaycanda isə 9 faizdən azdır. Türkiyədə 2024-cü ildəki cəmi büdcə xərclərinin 5 faizi ali təhsilə gedir, Azərbaycanda isə bu göstərici 1,5 faiz ətrafındadır. Bu isə universitetlərdə keyfiyyətli tədqiqat infrastrukturunun, imkanlarının və bacarıqlarının inkişafını təşviq etmir. Universitetlər maliyyə baxımından əsasən dövlət büdcəsinin minimal ayırmalarından asılı olduğu və əlavə gəlir mənbəyi kimi kommersiyallaşmadığı üçün müxtəlif sənaye sahələri, onların qlobal bazar tələbləri ilə uyğunlaşa bilmir. Əlavə olaraq, “tədrisdə mükəmməllik” (excellence in teaching) kimi təcrübəyə əsaslanan və ölçülə bilən vacib qlobal anlayışlar Azərbaycanın təhsil islahatları ilə bağlı lüğətində hələ də mövcud deyil (14).

Azərbaycanda ali təhsilin beynəlmiləlləşməsi ilə bağlı dövlət yanaşmasının mərkəzində tələbə mobilliyi dayansa da, bununla bağlı rəqəmlər yerli universitetlərin beynəlmiləlləşmədə hələ də uğur qazana bilmədiyini göstərir. UNESCO-nun Statistika Ofisinin son rəqəmlərinə əsasən, xaricdə ali təhsil alan azərbaycanlıların sayı 45 mini keçsə də, Azərbaycan universitetlərində əcnəbi tələbələrin sayı 6 mindən azdır (15). Daha bir məsələ isə xaricdəki azərbaycanlı tələbələrin böyük çoxluğunun qonşu ölkələrdə təhsil almasıdır. 2020-ci ildə xaricdəki azərbaycanlı tələbələrin 83 faizdən çoxu Rusiya, Türkiyə, Ukrayna və Gürcüstanda təhsil alırdı. Azərbaycana ali təhsil üçün gələn xaricilər də, əsasən, Türkiyə, İran, Rusiyadandır (16). Bu göstəriciləri tədqiqatçılar “regional beynəlmiləlləşmə” kimi qiymətləndirir (17). Azərbaycanlıların çoxluğunun qonşu ölkələrə getməsinin sosial-iqtisadi, coğrafi və siyasi səbəbləri var (3).

Gənclərin xaricdə təhsilini təmin etmək üçün Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 2022-ci il 28 fevral tarixli, 3163 nömrəli sərəncamı ilə “Gənclərin xarici ölkələrin nüfuzlu ali təhsil müəssisələrində təhsil almalarına dair 2022-2026-cı illər üçün Dövlət Proqramı” təsdiq edilmişdir. 

Dövlət Proqramının icrası müddətində hər il 400 nəfərdən çox olmamaqla, ümumilikdə 2000 nəfərədək Azərbaycan Respublikası vətəndaşının xaricdə nüfuzlu ali təhsil müəssisələrində bakalavriat və magistratura səviyyələrində təhsil alması təmin edilməlidir (3).

Hazırda ümumilikdə dünyanın 18 ölkəsinə aid 107 nüfuzlu xarici ali təhsil müəssisəsində 14 prioritet ixtisas istiqaməti üzrə 80 nəfər bakalavriat, 258 nəfər magistratura səviyyəsində olmaqla, ümumilikdə 338 nəfər proqram iştirakçısı “2022-2026 Dövlət Proqramı” çərçivəsində təhsilini davam etdirir” (24).

Ölkənin ali təhsil müəssisələrində Azərbaycan vətəndaşları ilə yanaşı, 82 xarici ölkədən 6,4 min tələbə də təhsil alır. Dövlət Statistika Komitəsinin məlumatına görə, əcnəbi tələbələrin sırasında Türkiyə, İran, Rusiya, Gürcüstan, İraq, Pakistan İslam Respublikası, Hindistan və Çinin vətəndaşları üstünlük təşkil edirlər. Ölkəmizin olduqca az xarici tələbə qəbul etməsinin səbəbi yerli universitetlərdə tədrisin keyfiyyəti ilə birbaşa əlaqəsi olsa da, digər mühüm faktorlar vardır.

Əcnəbi tələbələrin sayının göstəriciləri və onların ölkədə və ayrı-ayrı universitetdə tələbələrin ümumi sayında nisbi payı ölkənin qlobal təhsil xidmətləri bazarında rəqabət qabiliyyətinin qiymətləndirilməsində, milli və beynəlxalq universitet reytinqlərinin tərtibi zamanı daha çox əhəmiyyət kəsb edir.

Müxtəlif ölkələrin əcnəbi tələbələrin qəbulu və təhsilinin təşkilində malik olduqları xüsusiyyətlərə və fərqlərə gəlincə, bunlar bir sıra amillərlə bağlıdır. Bu amillərdən birincisi, qəbul edən ölkələr arasında ölkədəki ümumi tələbə əhalisinin nə qədər böyük hissəsinin beynəlxalq tələbələr olması ilə bağlı fərqdir.

İkinci amil müxtəlif ölkələrdə fəaliyyət göstərən ali təhsilin idarə edilməsi mexanizmlərindəki fərqlərlə bağlıdır ki, bu da ilk növbədə qəbul, təlimin təşkili və məzmunu, yekun attestasiya və maliyyələşdirmə məsələlərinin həllində ali məktəblərə verilən muxtariyyət dərəcəsində özünü göstərir. Bu, həm də xarici vətəndaşların qəbulu və hazırlığı, onlardan təhsil haqqının alınması və s. ilə bağlı məsələlərə aiddir.

Üçüncü amil xarici vətəndaşların təhsilə qəbulu ilə bağlı ölkədə hansı məqsədlərin üstünlük təşkil etməsi ilə bağlıdır. Bunlar iqtisadi, siyasi, sosial-mədəni münasibət ola bilər, həm də insanın öz inkişafı məqsədi ilə münasibəti ola bilər.

Və nəhayət, dördüncü, bəlkə də ən mühüm amil hazırda qlobal iqtisadiyyatda inkişafın və rəqabət qabiliyyətinin təmin edilməsinin əsas vasitəsinə çevrilmiş insan kapitalının artırılmasına getdikcə artan ehtiyacla bağlıdır. Bu baxımdan, ən yaxşı əcnəbi məzunlar inkişaf etmiş ölkələr üçün çox dəyərli əlavə potensialı təmsil edir, onların cəlb edilməsi böyük xərc tələb etmir. Lakin bütün ölkələrdə bunun üçün adekvat siyasi, hüquqi və təşkilati mexanizmlər yoxdur ki, bu da onları müəyyən rəqabət üstünlüklərindən məhrum edir.

Əcnəbi tələbələrin təhsil aldıqları ölkə seçiminə təsir edən amillər arasında tədris dili xüsusi rol oynayır. İngilis, fransız, alman, rus və ispan dilli ölkələr kimi dili geniş danışılan ölkələr həmişə həm mütləq, həm də nisbi saylarda beynəlxalq tələbələr üçün üstünlük təşkil edən yer olub. Mütləq saylarda ingilisdilli istiqamətlər üstünlük təşkil edir ki, bu da ingilis dilinin qlobal dil kimi tədricən qəbul edilməsi ilə izah olunur. Bu amili nəzərə alaraq, qeyri-ingilisdilli ölkələrdə getdikcə daha çox institut gələn beynəlxalq tələbələrin sayındakı fərqi aradan qaldırmaq üçün ingilis dilində kurs proqramları təklif edir.

Xaricilərə ingilis dilində təklif olunan proqramlar arasında magistratura və doktorantura səviyyəli proqramların payı ən sürətlə genişlənir.

Proqramların keyfiyyəti tələbələrin təhsil aldıqları ölkə seçiminə təsir edən ən mühüm amillərdən biridir. Beynəlxalq tələbələr üçün əsas cazibə mərkəzləri olan ölkələrdə “yüksək səviyyəli” universitetlərin yüksək nisbəti, eləcə də universitetlərin reytinqinin onların beynəlxalq tələbələr üçün cəlbedicilik dərəcəsindən asılılığı ağlabatan qiymətləndirmənin artan əhəmiyyətini əks etdirir. tələbə mobillik səviyyəsi ilə universitetlərin təklif etdiyi keyfiyyətli təhsil proqramları haqqında mülahizələri arasında güclü korrelyasiya olsa belə, keyfiyyətin müəyyən edilməsi çətindir.

Hazırda bir çox inkişaf etmiş ölkələr elm, texnologiya, mühəndislik və riyaziyyat (STEM) peşələri üzrə kifayət qədər və ya qeyri-kafi qəbul problemi ilə üzləşirlər. Əslində, rəsmi səviyyədə hamı tərəfindən qəbul edilir ki, bu çatışmazlıq öz universitetlərinin ən yaxşı əcnəbi məzunlarını yuxarıda qeyd olunan ixtisaslar üzrə qəbul edən ölkələrdə saxlamaqla böyük ölçüdə və minimal xərclərlə kompensasiya edilə bilər. Eyni zamanda, ən azı birinci ali təhsil səviyyəsinə malik olan əcnəbilərin təlimə qəbul edilməsi məqsədəuyğun hesab edilir.

Onu da qeyd etmək lazımdır ki, doktorantura səviyyəsində əcnəbi namizədlərin cəlb edilməsi üçün nisbətən yeni mexanizm magistr və PhD pilləsində (Almaniya, Kanada, Hollandiya) əcnəbi tələbələr üçün təhsil haqlarının azaldılmasıdır.

Birləşmiş Ştatlar tərəfindən uzun onilliklər ərzində uğurla həyata keçirilən “başqalarının beyni”nin mənimsənilməsi indi Aİ ölkələrinin inkişaf strategiyasının və rəqabət qabiliyyətinin artırılmasının mühüm tərkib hissəsi kimi rəsmən elan edilir. Bu sahədə effektiv mexanizmlərdən biri əcnəbi məzunlara təhsillərini başa vurduqdan sonra işlə təmin olunmaq üçün qəbuledici ölkədə uzun müddət qalmaq imkanının təmin edilməsi təcrübəsidir.

Xarici tələbələrin maddi təminatı üçün dərsdənkənar saatlarda iş saatlarının icazə verilən maksimum miqdarı ilə bağlı qanunvericilik normaları da vacibdir. Bu standartlar (orta hesabla ildə təxminən 1000 saat) aztəminatlı tələbələrə yaşayış xərclərini və hətta təhsil haqlarını ödəmək üçün qanuni olaraq vəsait əldə etməyə imkan verir.

Xarici tələbələrin təhsil aldığı ölkə seçiminə təsir edən ən mühüm amil həm də təhsilin qiymətidir. Avropa Komissiyasının məlumatına görə, Avropa İttifaqına daxil olmayan ölkələrdən olan tələbələr üçün təhsil haqları artmaqda davam edir. Bir qayda olaraq, o, birbaşa universitetlərin özləri tərəfindən təsis edilir, baxmayaraq ki, bir sıra ölkələrdə (Belçika, Bolqarıstan, Yunanıstan, Portuqaliya, Rumıniya) mərkəzi hökumətin fərmanı ilə tənzimlənir.

Xarici ölkələrin təhsil qanunvericiliyi, bir qayda olaraq, xarici vətəndaşlar olan tələbələri öz vətəndaşları ilə eyni olan ali təhsil proqramlarına çıxış əldə etmək və onlara qəbul olmaq üçün yalnız əsas ümumi tələbləri müəyyən edir. Bununla belə, çox vaxt qəbul edən universitetlər xarici vətəndaşları qəbul edərkən, xüsusən də tədris dilini bilməklə bağlı müstəqil olaraq əlavə tələblər irəli sürürlər.

Mobil tələbə axınının miqyası və coğrafiyası qlobal iqtisadiyyat kimi sürətlə dəyişir. Beynəlxalq tələbə mobilliyinin diqqəti getdikcə Şərqə doğru yönəlir. Asiyanın “yeni inkişaf etmiş ölkələri” tərəfindən təhsil iqtisadiyyatına yatırılan nəhəng vəsaitlər, o cümlədən ixrac sektorunda diqqətəlayiq nəticələr vermişdir.

         Ali təhsilin beynəlmiləlləşməsi baxımından, digər bir fundamental məsələ isə ali təhsil proqramlarında keyfiyyətin təminatı ilə bağlı institusional mühitin zəifliyidir. 2019-cu ildə Təhsildə Keyfiyyət Təminatı Agentliyi (TKTA) yaradılsa da, onun fəaliyyəti akkreditasiya məsələləri ilə məhdudlaşır. Digər Bolonya ölkələrinin təcrübəsindən fərqli olaraq, TKTA tamamilə müstəqil ictimai qurum deyil. Azərbaycanda keyfiyyətin qiymətləndirilməsi prosesində universitet tələbələrinin rəylərinin öyrənilməsi və onların bu prosesdə real iştirak mexanizmləri yoxdur (18). Qanunvericilikdə də bu sahədə boşluq qalmaqdadır. Həmçinin, bu sahədə təkmilləşmiş beynəlxalq praktikalar vaxtında öyrənilib tətbiq edilmir.

Rəsmi rəqəmlərə görə, Azərbaycanda akreditasiyadan keçmiş 51 ali təhsil müəssisəsi olsa da, 2021-ci ildə bu müəssisələr çərçivəsində olan tədqiqat qurumlarının sayı 37 olub. 2014-cü ildə universitetlərin tədqiqat institutlarının sayı isə 41 idi, yəni, son onillikdə bu sayda geriləmə baş vermişdir (19). Hazırda ölkəmizdə universitetlər də daxil olmaqla elmi və elmlə əlaqəli qurumların sayı 103-dür (25). Uzun illər elmi tədqiqat institutları Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının (AMEA) nəzdində fəaliyyət göstərmişdir. Cəmiyyətdə belə bir tənqidi fikir hakimdir ki, sovet dövründə elmin dövlət tərəfindən idarə edilməsi ənənəsinin qalığı olan bu institusional praktika tədqiqatın akademik azadlıqlar şəraitində innovativ inkişafına mane olan əsas amillərdən biridir. Çünki müasir dövrdə elmi tədqiqatlar inkişaf etmiş ölkələrdə universitetlərin nəzdində aparılır. Görünür, elə buna görə də 28 iyul 2022-ci ildə AMEA-nın 37 elmi tədqiqat institutu onun tərkibindən alınaraq Təhsil Nazirliyinə verilmişdir. Həmin vaxtdan Təhsil Nazirliyinin adı da dəyişdirilərək Elm və Təhsil Nazirliyi adlandırılmışdır. Lakin bu sahədə statusun dəyişdirilməsindən başqa indiyədək hər ciddi yenilik müşahidə olunmamışdır. Bu da onu bir daha qeyd etməyə əsas verir ki, elm və təhsillə bağlı islahatlar “köhnə”nin ləğvi ilə başlamamalıdır. Sistemin daxilən özünü təzələməsi imkanları yaradılmalı və beləliklə, beynəlxalq şəraitə uyğunlaşma və rəqabətə davamlılıq təmin edilməlidir.

Dünya Bankının hesabatında qeyd edilir ki, Azərbaycan universitetləri yüksək keyfiyyətli, dünya elminə töhfə verə biləcək tədqiqatlar ortaya çıxarmağa qabil deyil. Bu səbəbdən, universitetlər beynəlxalq tədqiqat proqramları ilə əməkdaşlıq edə bilmir (20). Müqayisəli statistik göstəricilər də bunu təsdiqləyir. Azərbaycanda elmi-tədqiqatın əsas beynəlxalq maliyyəçisi Avropa İttifaqıdır. Üçüncü ölkə kimi Azərbaycan Avropa İttifaqının əsas tədqiqat və innovasiya fondu olan Horizon 2020 proqramından yararlana bilmişdir. Buna baxmayaraq, aşağıdakı cədvəldə (Cədvəl 1) göründüyü kimi, digər Cənubi Qafqaz ölkələri ilə müqayisədə, Azərbaycan bu proqram çərçivəsində potensial əməkdaşlıqlarda olduqca zəif iştirak etmişdir. Xüsusilə də, əhali sayına nisbətdə bu rəqəmlər narahatedicidir və bu, Azərbaycanda elm sahəsində ciddi institusional, infrastruktur, iqtisadi və siyasi islahatlara gərək olduğunu göstərir.

Cədvəl 1: Cənubi Qafqaz ölkələrinin Avropa İttifaqının Horizon 2020 tədqiqat və innovasiya fondu ilə əməkdaşlıq üzrə əsas göstəriciləri (21):

Dünya Bankı öz təhlilində Azərbaycan universitetlərində tədqiqatın beynəlmiləlləşməsinin, eləcə də, onların Horizon kimi beynəlxalq proqramlarda iştirakını çətinləşdirən amilləri beş kateqoriyaya bölmüşdür (22). Bunlardan birincisi, multidissiplinar elmi-tədqiqat layihələrinin hazırlanması bacarıqlarının olmamasıdır. Bunu həll etmək üçün hələ bakalavr dərəcəsindən başlayaraq təhsil proqramlarında beynəlxalq təcrübəyə əsaslanan tədqiqat tədrisinin təşkili, həmçinin, tədqiqatçıların beynəlxalq əməkdaşlıqlar qurması üçün resurslarla təminatı lazımdır. İkincisi, beynəlxalq tədqiqat qrantlarının alınması ilə bağlı qanunvericilik səviyyəsində mövcud olan maneələrdir. Bunun üçün “Qrant haqqında” qanun da daxil olmaqla, müvafiq aktlar dəyişdirilməli, qarışıq bürokratik və diskriminativ praktikalar aradan qaldırılmalıdır. Üçüncüsü, beynəlxalq proqramlar haqqında məlumatlılığın azlığıdır. Bunu aradan qaldırmaq üçün universitetlərin beynəlxalq əməkdaşlıqlar üzrə ofisləri daha aktiv fəaliyyət göstərməlidirlər. Dördüncü, özəl sektordan tədqiqata ayırılan maliyyənin minimal olmasıdır. Beşinci və ən mühüm olanı isə tədqiqat mərkəzlərinin elmi heyət qabiliyyətlərinin və infrastruktur imkanlarının zəif olmasıdır. Bütün bunlardan aydın olur ki, Azərbaycanda ali təhsilin beynəlmillələşməsi sahəsində tələbələrin xaricə göndərilməsinə xüsusi əhəmiyyət verilsə də, yerli səviyyədə beynəlxalq rəqabətli tədris və tədqiqat sahələri hələ də diqqətdən kənarda qalmaqdadır.

Nəticə və tövsiyələr. Müasir cəmiyyətdə təhsilin beynəlmiləlləşməsi baş verəndə ondan hamı faydalanır. Ancaq başqa bir məqamı da unutmaq olmaz - hər bir ölkə təhsil aldıqdan sonra daha əlverişli təhsil şəraiti, zəmanətli məşğulluq və layiqli əmək haqqı təklif edərək ən istedadlı gəncləri saxlamağa çalışır.

Qlobal iqtisadiyyatla birlikdə mobil tələbə axınının coğrafiyası və miqyası da dəyişir. Diqqət getdikcə Şərqə yönəlir. Avstraliya, Yeni Zelandiya, eləcə də Cənub-Şərqi Asiya ölkələrinin universitetləri tələbələr üçün maraqlıdır. Mobil tələbələrin əsas cəlbedici mərkəzləri hələ də Avropa və ABŞ ölkələri olsa da, Cənub-Şərq ölkələrində təhsilin beynəlmiləlləşməsi tendensiyası getdikcə güclənir.

Çox vaxt gənclər ingilis, fransız, alman dilli ölkələri, eləcə də rus və ispan dilli ölkələri seçirlər. İstedadlı gənclər üçün rəqabətə davam etmək üçün bir çox universitetlər ingilis dilində təhsil təklif edirlər. Çünki ingilis dili dünyada ən çox danışılan dildir. Təhsil ölkəsinin seçiminə proqramların keyfiyyəti, immiqrasiya perspektivləri və tələbələr üçün maliyyə dəstəyi də təsir göstərir. Və təbii ki, təhsil almaq üçün yer seçimində ən vacib amil təhsil xidmətlərinin qiymətidir.

Azərbaycanda aşağıdakı sahələrdə ali təhsilin beynəlmiləlləşdirilməsinə yardım lazım olduğu görünür:

• xarici dillərin, ilk növbədə ingilis dilinin daha ətraflı öyrənilməsi;
• universitetdə tələbə və müəllim mübadiləsinin intensivləşdirilməsi;
• xaricdə fərdi kurslar, təhsil müddətləri və ya tam proqramlar alan tələbələrin sayının artması;
• xarici tələbələrin Azərbaycan universitetlərinə daha fəal cəlb edilməsi;
• beynəlxalq təhsil ictimaiyyəti ilə əlaqələrin gücləndirilməsi;
• xaricdə təlim və ya fərdi kursları bitirmiş tələbələr üçün xarici ixtisasların tanınmasının sadələşdirilməsi.

Yuxarıda qeyd edilən faktları nəzərə alaraq, Azərbaycanda ali təhsilin beynəlmiləlləşməsinin daha çox dövlət nəzarəti və dəstəyi ilə icra edildiyini iddia etmək olar. Çünki ali təhsilin beynəlmiləlləşməsi ilə bağlı prioritetləri ali təhsil müəssəsələri müəyyənləşdirmir. Önəmli problemlərə təhsil üçün ayırılan maliyyənin azlığı, universitetlərin bazarla əlaqələr qura bilməməsi, yerli kadrların bacarıqlarının artırılmaması, tədrisdə və tədqiqatda keyfiyyətin azlığı və “mükəmməllik” üçün innovativ mexanizmlərin qurulmaması, müvafiq qanunvericiliyin problemləri, institusional səviyyədə köhnə idarəçilik və s. daxildir. Ali təhsilin beynəlmiləlləşməsinin istiqaməti olaraq minlərlə tələbənin, eləcə də doktorantların xaricdə təhsil mobilliyi dəstəklənsə də, onların geri qayıdıb elm və təhsilin beynəlxalq rəqabətli inkişafında iştirakına stimul verəcək bütün imkan və şərait yaradılmamışdır. Gələcək inkişafı hədəfləyən insan kapitalı siyasəti və iqtisadi planın olmaması kimi məsələlər də qarşılıqlı əlaqədədir. Nəticə olaraq, ali təhsil nəinki beynəlxalq səviyyədə, hətta regional səviyyədə geridə qalmaqdadır.

Mövcud problemləri həll etmək üçün çoxtərəfli islahatlar həyata keçirilməli və qanunvericilik, maliyyə, institusional və siyasi səviyyədə insentivlər yaradılmalıdır. Qanunvericilik və dövlət siyasəti baxımından yalnız “Ali təhsil haqqında” qanunun qəbul edilməsi yetərli deyil, həmçinin, tədqiqatın inkişafı da daxil olmaqla, həm xaricdə, həm daxildə beynəlmiləlləşməni hədəfləyən hərtərəfli ali təhsilin beynəlmiləlləşməsi strategiyası qəbul edilməlidir. Təhsilə və tədqiqat infrastrukturuna dövlət büdcəsindən ayırılan investisiyalar əhəmiyyətli dərəcədə artırılmalı, bazar oyunçularının universitetlərlə maliyyə əlaqələri qurması stimullaşdırılmalıdır. Həmçinin, universitetlərdə təhsilin keyfiyyətinin qiymətləndirilməsi, təminatı və bu prosesdə tələbələrin iştirakı ilə bağlı yenilikçi dünya təcrübələri öyrənilməlidir. İnstitusional səviyyədə universitetlərin muxtariyyəti artırılmalı, onların öz rəhbərliyini və prioritetlərini seçməsi təmin edilməlidir. Paralel olaraq, tədrisin və tədqiqatın planlamasına müdaxilələr etməyin yolverilməzliyi qəbul edilməlidir. Dünya təcrübəsi göstərir ki, akademik azadlıqlara hörmət edildiyi yerdə elm və təhsil inkişaf edə bilər.

Mənbələr

1. Muradov Ə. Azərbaycan Dövlət İqtisad Universitetinin (UNEC) rektoru, professor. https://news.unec.edu.az/xeber/125-universitet/7933-mustegil-azerbaycanda-ali-tehsilin-inkishafi-ve-perspektivleri
2. Bayramov Ş.  UNEC-in Beynəlxalq əlaqələr və proqramlar üzrə prorektoru, Fulbright təqaüdü çərçivəsində həyata keçirilən Hubert H. Humphrey Proqramının “Ali təhsilin idarə edilməsi” ixtisası üzrə 2016-cı il məzunu. http://www.respublica-news.az/index.php/elm-v-t-hsil/item/12060-azaerbaydzan-n-beynaelmilaellaeshaen-ali-taehsili
3. “Agora” analitik Kollektivi. 13 iyun 2023-cü il https://agora-az.org/ali-tehsil-beynelmilellesme/
4. Hunter, F. (2015). What’s in a name? Refocusing internationalisation of higher education. https://www.eaie.org/blog/whats-in-a-name-refocusing-internationalisation-of-higher-education.html
5. De Wit, H., & Altbach, P. G. (2021). Internationalization in higher education: global trends and recommendations for its future. Policy Reviews in Higher Education, 5(1), 28-46.
6. Crăciun, D. (2018). National policies for higher education internationalization: A global comparative perspective. European higher education area: The impact of past and future policies, 95-106.
7. Altbach, P., & De Wit, H. (2018). Are we facing a fundamental challenge to higher education internationalization?. International Higher Education, (93), 2-4.
8. University World News. (2023).  https://www.universityworldnews.com/post.php?story=20230609171347481#:~:text=Ending%20years%20of%20intense%20political,the%20principle%20of%20free%20education
9. Abbott, A. (2019). Hungarian government takes control of research institutes despite outcry. Nature.
10. IHE.(2022). https://www.insidehighered.com/news/2022/02/04/firing-deans-raises-academic-freedom-concerns-turkey
11. Hudzik, J. K. (2014). Comprehensive internationalization: Institutional pathways to success. Routledge.
12. European Commission. (2019). Erasmus+ for higher education in Azerbaijan https://ec.europa.eu/assets/eac/erasmus-plus/factsheets/neighbourhood/azerbaijan_erasmusplus_2019.pdf
13. World Bank Group. (2018). Azerbaijan: The Role of Higher Education in Innovation. World Bank.
14. Dövlət Statistika Komitəsi https://www.stat.gov.az/source/education/
15. İsayeva R., Əliyev R. (2023). Azərbaycan universitetlərində tədrisdə mükəmməllik: konseptuallaşdırma. Ali Təhsildə Keyfiyyət, 29(1), 60-76.
16. UNESCO Institute for Statistics (UIS) http://data.uis.unesco.org/#
17. Ergun, A., & Kondakci, Y. (2021). The internationalisation of higher education and identity construction in Azerbaijan. Europe-Asia Studies, 73(7), 1330-1354.
18. Məmmədova L., Vəliyev A. (2020). Azərbaycan və Avropa Ali Təhsil Məkanı: Boloniya İslahatlarında Tələbələrin İştirakı. Təhsil İdarəçiliyi və Liderliyində Araşdırma, 5(4), 1083-1121.
19. Dövlət StatistikaKomitəsi https://www.stat.gov.az/source/education/
20. World Bank Group. (2018).
21. EuropeanCommission https://webgate.ec.europa.eu/dashboard/sense/app/f7222aef-4afa-4e6b-9e59-4948dc2e58e1/sheet/dDqktX/state/analysis
22. World Bank Group. (2018).
23. https://musavat.com/mobile/news/tehsile-budce-vesaiti-4-defe-artirildi-valideynler-fond-pulu-ndan-qurtulacaq_1074411.html)
24. https://gundem.az/az/cemiyyet/61598/xaricde-tehsil-alan-azerbaycanli-telebelerin-sayi-aciqlanib/
25. https://www.aef.gov.az/az/pages/view/176

Azərbaycan Respublikası Qeyri-Hökumət Təşkilatlarına Dövlət Dəstəyi Agentliyinin dəstəyi ilə Demokratiyanın İnkişafı Problemləri Mərkəzi İctimai Birliyinin icra etdiyi “Ali təhsildə beynəlmiləlləşmə problemlərinin araşdırılması” layihəsi çərçivəsində hazırlanmışdır.