1979-cu ildə islam inqilabı nəticəsində devrilmiş İran şahı Məhəmməd Rza Pəhləvinin həyat yoldaşı, 80 yaşlı Şahbanu Fərəh Pəhləvi “Şpigel” jurnalına müsahibə verib.

Azpost.info-nun qısa ixtisarla çap etdiyi həmin müsahibəni oxuculara təqdim edirik.

-Məhəmməd Rza Pəhləvinin İranı tərk etməsində 40 il ötdükdən sonra ayətullahlar yenə sizdən qorxurlar?

–Çoxlu adamlar bu gün də mənim həyat yoldaşım haqqında söhbət açırlar. İranlılar Parisdə, ABŞ-da küçədə məni öpüb qucaqlayırlar. Xüsusən gənclər…Onlar biz ölkədən gedəndən sonra doğulublar. İnternetdən və Tv-lərdən İranın o zaman necə olduğunu görürlər. Bu mənə enerji və cəsarət verir.

-Sizin 70-ci illərdə müxtəlif ölkələrdən aldğınız sənət əsərlərindən ibarət kolleksiyanın toplandığı Tehran İncəsənt Muzeyi kifayət qədər avanqard idi. Bu, o zamankı ənənəvi və mühafizəkar İran üçün hardasa bir az provokativ görünürdü. Əhalinin böyük hissəsi sizin zamanda kasıblıq içində yaşayırdı. Sizin bundan xəbəriniz yox idi?

  -Mən elə düşünmürəm. İran mühafizəkar ölkə deyildi. Mən başa düşmürəm, nə üçün bəzi adamlar elə hesab edir ki, yalnız Qərbdə müasir rəssamlıq müzeyləri ola bilər. Mən İranı çox gəzmişəm, insanları ilə danışmışam. Mənim həyat yoldaşım ölkəni irəli aparmaq üçün işləyirdi. O bunu “Ağ inqilab” adlandırıdı.

 -Mühafizəkarların təsirini azaltmaq üçün  modernləşdirmə Proqramı…

 -Biz müasir ölkə olmaq istəyirdik. Mənim ərim feodal sisteminə son qoymaq üçün torpaq islahatı apardı; qadınlara bərabər hüquqlar verdi; fəhlələrə hüquqlar verdi; meşələri və su hövzələrini milliləşdirdi. Təhsil, xəstəxanalar, iqtisadiyyat və sənaye: Biz inkişafa nail olmaq istəyirdik. Dindar adamlar, o cümlədən ayətulla Xomeyni bunların əleyhinə idi.

-O zamanın Amerika qəzetləri yazılar ki, Tehranda müasir incəsənət muzeyinin açılması qədim sivilizasiyanın 70-ci illərin müasir qərb dünyası ilə toqquşmasna çevrildi.

 -Bir çox mənada bu iranlılara yuxarıdan aşağı baxmaqdır. İranlıların xeyli mədəniyyəti və tarixi var. Persopolis qullar tərəfindən deyil, maaş alan fəhlələr tərəfindən tikildi. Adamlar deyirlər: “Siz çox sürətlə gedirdiniz”. Hansı tərəqqipərvər hakimiyyət sürətlə getmək istəməz? Mən çox illər əvvəl ABŞ-ın sabiq dövlət katibi Henri Kissincerlə Misirdə olan söhbətimizi xatırlayıram.  Mən ona dedim biz İranda çox güman ki, 5-6 il əvvəldən açıq cəmiyyətə keçid etməli idik, o zaman inqilab da baş verməzdi. O isə cavabında dedi ki, biz bunu etsəydik inqilab 6 il tez olacaqdı.

-Bu Muzeyin açılışından bir neçə ay sonra İnqilab başlandı. Məgər inqilab cəmiyyətdəki dərin uçuruma, var-dövlətin qeyri-bərabər bölünməsinə və elitanın həyat tərzinə olan reaksiyası deyildi? Necə oldu ki, siz hakimiyyətinizi devirəcək təhlükəli sosial cəryanı müəyyən edə bilmədiniz?

 -Biz situasiyanın öhdəsindən gələ bilmədik, buna hazır deyildik.  Düşmənlərimiz yaxşı təşkilatlanmışdı, biz isə yox. Bir çoxları Fələstin, Kuba və digər yerlərdəki düşərgələrdə təlim almışdılar.

 -Şahın regionda ən böyük və qüdrətli hərbi qüvvəsi var idi…

 –SSRİ-nin və Çinin kommunistləri və solçuları bizim əleyhimizə idilər. Bizə qarşı Xomeyniyə dəstək verdilər. Həyat yoldaşım bunu “qırmızıların və qaraların uyğunsuz koalisiyası” adlandırırdı. Qırmızlar kommunistlər, qaralar dini fanatiklər idi. Ola bilsin biz məscidlərdə nə baş verdiyindən xəbərsiz idik, bu adamların apardığı işi qiymətləndirə bilmədik. Biz inana bilmirdik ki, Şahın ölkə üçün gördüyü bu qədər işdən sonra onu hansısa Xomeyni əvəz edəcək. Amerikadan və Avropadan İrana qarşı olan reklam da onlara kömək elədi. Xomeyninin çıxışları İrana çatmamış BBC-dən translyasiya olunurdu.

-Çoxları Şaha nifrət edirdi, siz Şahbanunu da xoşlamırdılar.  Hətta bir tanınmış ayətulla İrana qayıtmanız üçün ərinizi öldürməyi təklif etmişdi.

 -Mən bu adamları iranlı hesab etmirəm. Onlar o qədər insan öldürdülər ki…

 -İnqilabdan əvvəl bədnam SAVAK müxalifətə qarşı sistemli şəkildə işgəncələr tətbiq edirdi.  Onlar elektrik cəryanından, yandırma, dırnaqların və dişlərin çıxarılması, zorlama metodundan istifadə ediblər.

 -Bu məsələdə çoxlu yalan və şişirtmələr olub. Əvvələr inqilabı dəstəkləmiş bir sıra solçular sonralar İran KİV-rində etiraf etdilər ki, bu yalanı qəsdən yayıblar. Mən istərdim sizi seminariyanın sabiq tələbəsi, doktor İmadəddin Baqinin tədqiqatları ilə tanış edim. İslam Respublikası Pəhləvi dövründə siyasi məhbusların sayının müəyyən edilməsi üçün onu səlahiyyət vermişdi. Təhqiqatın nəticələri Baqini təəccübləndirmişdi: O müəyyən etdi ki, İranda Şah zamanı siyasi məhbusların sayı car çəkildiyi kimi yüz min yox, 3200 nəfər olub.

-İranda siyasi məhbus və siyasi motivli ölümlərlə bağlı beynəlxaq səviyyədə tanınmış tədqiqat heç vaxt keçirilməyib. Lap hətta bu say aşağı olsa belə bütün bu baş verənlər insan haqlarının pozulması idi. Siz niyə müdaxilə etmirdiniz?

 -Mən bununla bağlı heç nə edə bilmirdim.

– Siz Şahbanu idiniz. Şah kimi siz də nə istəsəniz edə bilərdiniz.

–Yox, hər şey elə də sadə deyildi. Hökümət vardı, başqa nufuzlu adamlar var idi.

-İşgəncə vermək, öldürmək lazım idi?

 -Yox. Əgər bu doğrudursa mən təəssüf edirəm ki, onlar bunu ediblər.  Mən istərdim ki, bunu etməsinlər. 40 il ötüb, amma bütün bu mənfi və həddən artıq şişirdilmiş məsələ daim təkrar –təkrar xatırladılır. Mən istərdim ki, siz İranda bu gün nə baş verdiyindən yazasınız.

-Madam, biz bu barədə əhatəli şəkildə danışarıq.  Sizin bu işgəncələrdən xəbəriniz var idi?

 -Mən bu barədə eşitmişəm. Amma bunun həqiqət olduğuna əmin deyildim. Siz bizim ölkəmizi qərb demokratiyası ilə eyni  tutursunuz. Amma biz bir gecədə demokratiya yarada bilməzdik. Adamların təhsil alması, siyasi aktiv həyata qoşulması üçün zaman tələb olunur.

Mən ölkəmizin irəli aparılması üçün keçirilən bir çox tədbirlərdə iştirak etmişəm: Cüzamlı xəstələrin olduğu xəstəxanlara, aztəminatlı adamlara, əngəlli adamlara kömək etmişəm. Biz filmlər hazırlayırdıq, kitablar  çap edirdik, hər yerdə uşaqlar üçün kitabxanalar açırdıq. Adamların oxumağı öyrənməsi üçün ən uzaq yerlərə CİP-lərlə, eşşəklərlə kitab aparırdıq. Siz bütün müsbət və mənfi tərəfləri nəzərə alaraq balans üzrə mühakimə aparmalısınız. Mən hesab edirəm ki, Şahın həyatında müsbət tərəflər mənfini üstələyir.

-Fikrinizcə, üsyanın yatırılmasında həyat yoldaşınız daha qəti qərarlı olmalı deyildimi?

 –Xeyr. Çox adam sual verir: Nə üçün Şah əvvəlcədən daha sərt davranmadı, adamları həbs etmədi, öldürmədi? Həyat yoldaşım belə cavab verərdi: “Mən öz taxt-tacımı xalqımın qanı üzərində qurmaq istəmirəm”. Qərb də inqilaba kömək etdi.

 -İranı tərk etdikdən sonra heç bir ölkə sizi və ailənizi qəbul etmək istəmədi. Belə sürətli enişdə sizə büdrəməməyə nə kömək etdi?

 –İdman kömək elədi. Mən özümü tennis oynamağa məcbur etdim. Bizə dəstək verən insanlar da var idi. Mən həmişə həyat yoldaşımın və özümün kim olduğunu yaddan çıxarmamışam. Mən ərimin və uşaqlarımın əhvaını yüksək saxlamağa çalışmışam. Mən bilirdim: Əgər əzab çəksəm, düşmən sevinəcək.

 -Depresiyaya düşmüşdünüz?

 –Müəyyən qədər. Psixoloqa getdim. Bir müddət dərmanlar atmalı oldum. Amma sonra dayandım, çünkü əhvalım daha pis olurdu. Sonra dedim ki, əgər brir gün yıxılıb öləcəyəmsə deməli qədər belədir.

 -Qızınız Leyla vəfat etdi. Bir oğlunuz intihar elədi…

 –Bu, ürəyimdə olan yaradır, heç vaxt bitməyəcək. Onların hər iki elə ağıllı idilər ki…Öz problemlərinin həlli üçün elə fəal çalışırdlarki… Adamlar küçədə “rədd olsun Şah” qışqırırdılar, biz bir yerdən başqa yerə keçməyə məcbur olurduq. Gəncliklərində qəzet və TV-dən o qədər mənfi şeylər eşidirdilər ki… Allah bilir. Mən tez-tez düşünrəm: Nə edə bilərdim? İndi bunun heç bir mənası yoxdur. Onlar artıq dünyada yoxdular.

  -İranın gələcəyi nə vəd edir?

–Mən həmişə pozitiv olmaq istəyirəm. Bizim uzun tariximizdə İran çoxlu sayda digər ölkələr tərəfindən işğal olunub. Bütün bunlara baxmayaraq iran idientikliyi özünü saxlaya bilib. İnsanları çox cəsurdurlar.