Təhsilin inkişafı problemlərinin sosioloji təhlili təsdiq edir ki, təhsil mənəvi mədəniyyətin ayrılmaz, ümumiləşdirici dəyəri kimi çıxış edir. Təhsil siyasi-hüquqi mədəniyyətlə yanaşı, cəmiyyətin həyatı ilə sıx əlaqədə insanın estetik-mənəvi xüsusiyyətlərini formalaşdırır. Əvvəllər deyirdilər ki, təhsil ictimai həyatın bütün sahələri ilə bağlıdır. Bu əlaqə bilavasitə iqtisadi, siyasi, mənəvi və digər ictimai əlaqələrə daxil olan şəxs vasitəsilə həyata keçirilir. Təhsil cəmiyyətin yeganə ixtisaslaşdırılmış alt sistemidir, onun məqsəd funksiyası cəmiyyətin məqsədi ilə üst-üstə düşür. İqtisadiyyatın müxtəlif sahələri müəyyən maddi-mənəvi məhsullar, habelə insan üçün xidmətlər istehsal edirsə, təhsil sistemi insanın intellektual, əxlaqi, estetik və fiziki inkişafına təsir göstərərək, onun özünü “istehsal edir”. Bu, təhsilin aparıcı sosial funksiyasını - humanist funksiyanı müəyyən edir.

Sənaye cəmiyyətində qabaqcıl texnologiyaların inkişafı bir tərəfdən yüksək ixtisas və hazırlıq tələb edən, digər tərəfdən isə yüksək maaşlı və nüfuzlu bir çox yeni peşələrin yaranmasına təkan verir. Nəticədə, ixtisas səviyyəsinin yüksəldilməsi zərurəti əsasında həm könüllü, həm nailiyyət yönümlü, həm də məcburi hərəkətlilik səviyyəsi artır.

Bu da öz növbəsində sosial mobillik amili kimi təhsilin yüksək əhəmiyyətini şərtləndirir. M.Veber “...sosial prestijlə bağlı müsbət və ya mənfi imtiyazlar” iddialarının meyarı kimi, birincisi, həyat tərzini, ikincisi, “praktiki və ya nəzəri təlimdən ibarət olan formal təhsili göstərmişdir. müvafiq həyat tərzinin mənimsənilməsi" və üçüncüsü, doğum və ya peşənin nüfuzu. Digər tərəfdən, P.A. Sorokin qeyd etdi ki, "müasir məktəbin oynadığı rol getdikcə daha çox əhəmiyyət kəsb edir, çünki əslində o, əvvəllər kilsə, ailə və bəzi digər qurumlar tərəfindən yerinə yetirilən funksiyaları öz üzərinə götürüb".

Nəticə etibarı ilə, alınan təhsil və onun əldə olunması prosesində formalaşan həyat tərzi, o cümlədən peşə statusu və onunla bağlı maddi mükafat fərdin daha yüksək sosial mövqe və bu vəzifəyə aid olan nüfuza sahib olmaq iddiasına əsas verir.

Təhsilin inkişafı problemlərinin sosioloji təhlili təsdiq edir ki, təhsil mənəvi mədəniyyətin ayrılmaz, ümumiləşdirici dəyəri kimi çıxış edir. Təhsil siyasi-hüquqi mədəniyyətlə yanaşı, cəmiyyətin həyatı ilə sıx əlaqədə insanın estetik-mənəvi xüsusiyyətlərini formalaşdırır. Əvvəllər deyirdilər ki, təhsil ictimai həyatın bütün sahələri ilə bağlıdır. Bu əlaqə bilavasitə iqtisadi, siyasi, mənəvi və digər ictimai əlaqələrə daxil olan şəxs vasitəsilə həyata keçirilir. Təhsil cəmiyyətin yeganə ixtisaslaşdırılmış alt sistemidir, onun məqsəd funksiyası cəmiyyətin məqsədi ilə üst-üstə düşür. İqtisadiyyatın müxtəlif sahələri müəyyən maddi-mənəvi məhsullar, habelə insan üçün xidmətlər istehsal edirsə, təhsil sistemi insanın intellektual, əxlaqi, estetik və fiziki inkişafına təsir göstərərək, onun özünü “istehsal edir”. Bu, təhsilin aparıcı sosial funksiyasını - humanist funksiyanı müəyyən edir.

Son bir neçə əsrdə ictimai istehsalın və sivilizasiyanın inkişafındakı tərəqqi elm və təhsilin nailiyyətləri ilə əlaqələndirilmişdir. Təhsil təkcə insanın sosiallaşmasının və sosial-mədəni inteqrasiyasının vacib amillərindən biri deyil, həm də fərdin sosial kapitalının inkişafının, onun sosial-iqtisadi mobillik səviyyəsinin artırılmasının təsirli vasitəsidir. Dövrümüzdə təhsilin genezisindəki mühüm amil onun inkişaf məqsədlərinin əks olunmasına çevrilmişdir: yerli təhsilin təkmilləşdirilməsi, dünya təhsil məkanına inteqrasiya, müxtəlif məktəblərin, istiqamətlərin, bilik, texnika və metodların mübadiləsi. dünyaya, onun qorunub saxlanmasına və yenidən təşkilinə ümumi baxışların formalaşması. Buna görə də müasir təhsil məkanının və təhsil prosesinin sosial aspektlərinin sosioloji təhlili insan cəmiyyətinin inkişafının istənilən mərhələsində aktualdır.

İstənilən ictimai hərəkat maneəsiz deyil, az-çox əhəmiyyətli maneələri aşmaqla baş verir.

Fərdlərin və ya sosial qrupun bütün sosial hərəkətləri hərəkətlilik prosesinə daxil edilir. P.Sorokin sosial hərəkətliliyi fərdin, yaxud sosial obyektin, yaxud fəaliyyət yolu ilə yaradılmış və ya dəyişdirilmiş dəyərin bir sosial mövqedən digərinə hər hansı keçidi kimi başa düşürdü.

Mövzunun aktuallığı ondan ibarətdir ki, sosial mobillik istənilən müasir demokratik cəmiyyətdə mədəniyyətin tərkib hissəsidir. Mobil fərdlər bir sinifdə ictimailəşməyə başlayır və digər sinifdə bitir. Onlar sözün əsl mənasında fərqli mədəniyyətlər və həyat tərzləri arasında inkişaf edirlər. Orta vətəndaş həyatı boyu bir pillə yuxarı və ya aşağı hərəkət edir və çox az adam bir anda birdən çox pilləni keçməyi bacarır. Bir qayda olaraq, qadının irəliləməsi kişidən daha çətindir. Səbəblər kimi mobillik faktorlarıdır: ailənin sosial vəziyyəti, təhsil səviyyəsi, milliyyət, fiziki və əqli qabiliyyətlər, xarici məlumatlar, tərbiyə, yaşayış yeri və əlverişli nikah. Buna görə də, mobillik əsasən fərdlərin motivasiyasından və onların başlanğıc imkanlarından asılıdır.

Dünya sürətlə inkişaf edir və hər bir ayrı-ayrı ölkə çərçivəsində o, artıq onun artan ehtiyaclarına cavab vermir. Həyat yeni üfüqlərə doğru irəliləmək üçün təcrübə, qüvvələri və imkanları birləşdirməyi tələb edir. Bu fenomen müasir təhsildə də müşahidə olunur. Təhsilin beynəlmiləlləşməsi bütün müasir dünyanın qloballaşmasının nəticəsidir. Təhsilə yeni yanaşma sosial, iqtisadi həyat müxtəlif millətləri və mədəniyyətləri bir araya gətirir. Nəhayət, dünya bundan bütün istiqamətlərdə faydalanır.

Dünyada bu və ya digər sahədə lider olmaq hüququ uğrunda böyük rəqabət var. Təhsil də bu rəqabət şəraitindədir. Müasir cəmiyyətdə beynəlxalq təhsil əməkdaşlığını təmin edən təhsilin beynəlmiləlləşməsi baş verir. Müxtəlif ölkələrdən olan tələbələrin marağına səbəb olan təhsil müəssisələri qalib vəziyyətdədir.

Onlar bilik səviyyəsini və hər yerdə tələbat olan peşələri əldə etmək üçün imkanlar yaradır. Əməkdaşlığa keçid təhsildə lider olmaq hüququ uğrunda müsabiqədə qalib gəlmək şansını xeyli artırır. İstər Avropada, istərsə də Asiya-Sakit okean ölkələrində inteqrasiya prosesləri gedir təhsil məkanı, həmçinin BRİKS, ŞƏT, MDB kimi birliklərdə. Bu cür, təhsilin beynəlmiləlləşməsi beynəlxalq təhsil əməkdaşlığının amillərindən biridir. Və əməkdaşlıq liderlik uğrunda mübarizədən daha vacibdir. Buna baxmayaraq, liderlər qlobal ümumi təhsil məkanına daha sürətli və daha uğurla inteqrasiya edənlərdir.

Təhsilin inteqrasiyası tədris fəaliyyətinin bütün spektrini əhatə edir. narahat edir təhsil proqramları və standartlar, sertifikatlaşdırma sistemləri və təhsilin keyfiyyətinə nəzarət, təlim texnologiyaları və idarəetmə. Beynəlmiləlləşmə aparıcı dövlətlər tərəfindən təhsil siyasətinin özünün inkişafının əsas istiqamətlərindən biri kimi qəbul edilir. Və onu inkişaf etdirərkən çox geniş xarici və daxili amilləri nəzərə alırlar: milli maraqlar, gələcək üçün təhlili ilə qlobal əmək bazarı, həmçinin öz təhsil sisteminin real ehtiyacları və imkanları. Beləliklə, təhsil prosesinin beynəlmiləlləşdirilməsi təhsil sistemləri, təhsil müəssisələri və müəllimlər səviyyəsində beynəlxalq qarşılıqlı əlaqəni təmin etməklə yanaşı, konkret ölkələrin və onların təhsil müəssisələrinin bütün növ və fəaliyyət formalarını birləşdirir. Təhsilin beynəlmiləlləşməsinin populyarlığı inteqrasiyanın bir çox formalarının yaranmasına və onları strukturlaşdırmaq imkanına səbəb olmuşdur.

Xarici ölkələrin təcrübəsini mənimsəyən konkret təhsil müəssisəsi öz maliyyə imkanlarını, lazımi təhsil bazasının mövcudluğunu nəzərə almalı və heç bir halda öz təhsil sisteminin ənənələrini və nailiyyətlərini unutmamalıdır. Edilən dəyişikliklərin məqsədəuyğunluğu meyarı analoji xarici təhsil müəssisələrində veriləndən aşağı olmayan təhsilin keyfiyyət göstəricisidir. Həmçinin, gələcək mütəxəssislərin hazırlıq səviyyəsi bu ölkənin əmək bazarının tələblərinə cavab verməlidir.

Akademik mobillik tələbə, müəllim, tədqiqatçı və inzibati heyətin təcrübə mübadiləsi etmək, milli qapalılığı dəf edərək ümumavropa mühitinə qovuşmaq məqsədi ilə bir ali məktəbdən digərinə keçə bilməsidir. Birinci növbədə isə tələbə öz ali təhsil müəssisəsində müxtəlif səbəblər üzündən ala bilmədiyi bilik və bacarıqları əldə etmək imkanı qazanır. Boloniya bəyannaməsinin tövsiyələrinə görə hər bir tələbə imkan daxilində ən azı bir semestri başqa ali təhsil müəssisəsində, yaxşı olardı ki, xarici ölkələrdən birinin ali təhsil müəssisəsində keçməlidir.

Akademik mobilliyin tətbiq edilməsinin məqsədlərindən biri, bunun vasitəsilə Ümumavropa ali təhsil məkanında ümumi mühitin yaradılmasıdır. Tələbələrin, müəllimlərin mobilliyi bu məkanda ali təhsil sisteminin vahid tam kimi formalaşmasına və bu cür hiss edilməsinə ən yaxşı təkan verən amillərdən biridir. Ali təhsil sistemində hamı tərəfindən qəbul edilən standartların qəbul edilməsi ümumi məkanın formalaşması üçün başlanğıc şərtidirsə, akademik mobilliyi bu birləşmənin praktikada bilavasitə reallaşmasına aparan addımlardır. Ali təhsildə mobillik təhsildən sonra məzunların Ümumavropa məkanında işə düzəlmək prosesini asanlaşdırır.

Mobillik Boloniya prosesinin tələblərindən irəli gələn digər cəhətlərin də tam təmin edilməsini tələb edir. Çünki ümumi ali təhsil məkanında vahid standartlar sistemi, keyfiyyət səviyyəsi, qiymətləndirmə sistemi, ali təhsil müəssisələrinin hüquqi və maliyyə müstəqilliyi olmadan mobillik mümkün deyildir. Buna görə də Boloniya prosesinin tələblərini yalnız kompleks həyata keçirməklə istənilən nəticələri əldə etmək olar.

Mobilliyin tələb etdiyi şərtlərin sırasında ali təhsil müəssisələrinin lazımi infrastruktura, maliyyə imkanlarına malik olmasıdır. Qeyd etmək vacibdir ki, Avropanın özündə də mobillik məsələlərinin həlli kifayət səviyyədə deyildir. Onların əksəriyyətində bu proses ən yaxşı halda tələbələrin və işçi personalın 30 faizə qədərini əhatə edir. Bu prosesə qoşulan yeni ölkələrdə, o cümlədən Azərbaycanda bu işi qurmaq lazımdır. İlk növbədə tələbə mübadiləsi işini ölkənin öz ali təhsil sistemi daxilində başlamaq vacibdir ki, həm mobillik praktikasının ölkədə kök salınmasına nail olunsun, həm də lazımi təcrübə eldə edilsin.

Son dövrlərdə Avropa ali təhsil sistemi praktikasında iki və daha çox ali məktəbin iştirakı ilə birgə proqramların tərtib olunması və tədrisin bu proqramlar əsasında aparılması özünə yer almaqdadır. Birgə proqramların tərtibi və tətbiqi təkcə mobillik məsələlərinə deyil, vahid təhsil məkanının formalaşması prosesinə əhəmiyyətli dərəcədə təsir edir. Əslində bu cür proqramların tətbiqi gələcək vahid ali təhsil məkanının kiçik modeli funksiyasını yerini yetirir və bu işin kiçik miqyasda sınaqdan çıxarılması, qarşıya çıxan maneələrin aradan qaldırılması təcrübəsinin əldə edilməsi və təkmilləşdirilməsi baxımından böyük əhəmiyyət kəsb edir.

Birgə proqramların tətbiqi o qədər də uzun tarixə malik deyildir və təbii ki, onun qarşısına çıxan problemlər da kifayət qədərdir. Çox hallarda obyektiv səbəblər üzündən eyni proqramı müxtəlif ölkələrdə tam tətbiq etmək olmur. Belə hallarda ikili diplomların verilməsi ilə əməkdaşlığın edilməsi praktikası da mövcuddur. Yeri gəlmişkən qeyd etmək istərdik ki, Azərbaycanın bir sıra universitetləri bu tipli proqramlara qoşulmaq üzrə fəaliyyətə başlamışlar.

Mənbələr:

1. Babosov E.M. Ümumi sosiologiya: Universitetlər üçün dərslik, 2005.
2. Sorokin P. Sosial təbəqələşmə və hərəkətlilik // İnsan, sivilizasiya, cəmiyyət. M., 1992.
3. Akademik mobillik: əsas anlayışlar. https://mbukckslg.ru/az/akademicheskaya-mobilnost-osnovnye-ponyatiya-programmy.html
4. Ritzer, George (2008) Classical sociological theory. New York : McGraw-Hill Higher Education ; London : McGraw-Hill distributor.
5. George Ritzer, Jeffery Stepnisky- Sosyoloji Kuramları. Çeviren: Himmet Hülür. De Ki Basım Yayım Ltd.Şti. 2018.
6. Weber, Marx. Economy and Society. L.2017.

Məqalə Azərbaycan Respublikasının Qeyri-Hökumət Təşkilatlarına Dövlət Dəstəyi Agentliyinin maliyyə dəstəyi ilə “Demokratiyanın İnkişafı Problemləri Mərkəzi” İctimai Birliyinin həyata keçirdiyi "Tələbələrin akademik mobillik problemləri ilə bağlı tədqiqat işinin aparılması” layihəsi çərçivəsində hazırlanmışdır.