Sinifdə və sinifdən kənarda güclü valideyn-müəllim əməkdaşlığının tələbələr üçün bir sıra qısa və uzunmüddətli faydaları var. Tədqiqatlar göstərir ki, valideynlərin iştirakından irəli gələn müsbət akademik nəticələr mövcuddur. Əslində, valideynləriniştirakı uşaq bağçasından tutmuş ali təhsil müəssisələrinə qədər bütün səviyyələrdə akademik nailiyyətlərin güclü proqnozlaşdırıcısı olaraq qalır.

Məktəblərin valideynlər və müəllimlər arasında sağlam ünsiyyət və əməkdaşlığı inkişaf etdirə biləcəyi ən təsirli yollardan bəziləri Con Hopkins Universitetindən Coys Epstein tərəfindən hazırlanmış tədqiqata əsaslanan çərçivədə təsvir edilmişdir:

- valideyn dəstəyi: valideyn bacarıqları, ailə dəstəyi, uşaq və yeniyetmələrin inkişafını başa düşmək və hər yaş səviyyəsində öyrənməni dəstəkləmək üçün evdə şərait yaradır.

- ünsiyyət qurmaq: ailələrlə məktəb proqramları və tələbələrin tərəqqisi haqqında ünsiyyət qurulur. Məktəb və ev arasında effektiv və etibarlı ikitərəfli rabitə kanalları yaradılır.

- könüllülük: ailələri məktəbdə və ya başqa yerlərdə könüllülər və auditoriya kimi cəlb etmək üçün işə qəbulu və təlimi təkmilləşdirin. Tərbiyəçilərə tələbələrə və məktəbə dəstək verən könüllülərlə işləmək imkanı verin. Mənalı iş və çevik planlaşdırma təmin edin.

- evdə öyrənmə: ev tapşırığı, məqsədlərin müəyyən edilməsi və kurrikuluma aid digər fəaliyyətlər daxil olmaqla, ailələri uşaqları ilə birlikdə evdə akademik öyrənməyə cəlb edir.

- qərarların qəbulu: ailələri məktəb şuraları və ya təkmilləşdirmə qrupları, komitələr və digər təşkilatlar vasitəsilə məktəb qərarlarının, idarəetmənin və təbliğat fəaliyyətlərinin iştirakçısına çevirir.

Yuxarıda göstərilən təşəbbüslərə cavab verən siyasət və prosedurları müəyyən etməklə, məktəblər valideyn-müəllim əməkdaşlığı və ünsiyyətini müsbət yöndə təşviq edən məktəb miqyasında icma və mədəniyyət yaratmağa başlaya bilərlər.

XVII əsrdə çex pedaqoqu və yazıçısı Yan Amos Komenski indi də mövcud olan sinif-dərs sisteminin əsasını qoymuş, sonrakı dövrlərdə isə tədrisin alman modeli formalaşmışdır. Alman modeli Vilhelm Humboltun təşəbbüsü ilə universitet təhsili mütərəqqi formasına (mühazirə-seminar) çevrildi və bütün Avropaya yayıldı. Bu model müəllim və tələbələr arasında qarşılıqlı ünsiyyəti yeni mərhələyə qaldıraraq, təhsil azadlığı ideyasına söykənirdi. Alman modeli və klassik təhsil sistemi dayanmadan, bizim dövrümüzə qədər dəyişməyə başladı. Dəyişməyən forma və cəhətlər də qalmaqdadır, amma innovasiyalarla yanaşı, yeni paradiqmalar və ideyalar da ortaya çıxmışdır.

Hazırda bütün dünyada səriştələrə yönəlik təhsilin qurulması bizim çağın yeni təhsil ideyasına çevrilib. Şagirdlərə və tələbələrə hazır bilikləri mənimsətmək modeli artıq səriştə və bacarıqların yaradılması ilə əvəzlənir. Biliklər səriştələrə keçməli, təcrübədə özünü doğrultmalıdır.

Klassik yanaşmada təhsil insanı həyata hazırlayırdı, indi bu hazırlıq bütün həyat boyu davam edir və “ömürlük təhsil” sistemi formalaşır. 1990-cı ildə Tailandda YUNESKO-nun təşəbbüsü ilə keçirilən “Hamı üçün Təhsil - Ümumdünya Konfransında”  isə “Hamı üçün Təhsil haqqında Ümumdünya Bəyannaməsi” qəbul olundu və ölkələrə çağırış edildi ki, “təhsil dünyanın hər yerində hamının, yaşından asılı olmayaraq bütün qadın və kişilərin təməl hüququdur”.

Biliklərə əsaslanan təhsil sisteminin səriştələr sisteminə keçməsi, ömrü boyu öyrənmə və hamı üçün təhsil ideyalarının qəbul edilməsi, nəhayət, şəxsiyyətyönümlü təhsil məqsədinin aparıcı olması müasir təhsildə başqa bir faydalı istiqamətə də yol açdı: səriştəli valideynlərin hazırlanması.

Valideynlərin təhsil və tərbiyədə rolu əvvəl də vacib idi. Lakin indi daha vacib sayılır və onların rolu yeni forma alır. Onların səriştələndirilməsi, özlərinin pedaqoji bacarıqlarına inanmaları, təhsil və tərbiyənin vacib prinsiplərini mənimsəməsi, təhsil prosesinin ayrılmaz hissəsinə çevrilməsi çağımızda vacib məqsədə çevrilmişdir. 

Valideyn və övlad olmaq tamamilə eyni olmaq deyil, bu, iki fərqli insanın münasibətlərinin qurulmasından yaranan çətinliklərlə bağlıdır. Bu, iki fərqli emosiyaların uyğunlaşma çətinliyidir. İki fərqli baxışın, dünyagörüşünün, dəyərlər sisteminin, seçimlərin qarşılaşdığı, çulğalaşdığı hallardır.

Hələ araya şəxsi iddialar, maddi münasibətlər, çətin vəzifələr, zəhmət və əziyyət çəkmək tələbləri, məsuliyyət və intizam qayğıları, pis vərdişlər, konfliktlər girdikdə çox mürəkkəb bir problemdən söhbət açdığımızı tam ciddiliyi ilə anlaya bilərik.

Ailə fərdin həm fiziki, həm də mənəvi cəhətdən formalaşması üçün vacib institutdur. Uşaqların dəyərlər sisteminin yaranmasında, ehtiyac və motivlərinin istiqamətlənməsində, dünyagörüşünün təməlinin qoyulmasında, sosiallaşmasında, insana, vətənə, tarixə və mədəni irslərə münasibətinin formalaşmasında ailə mühitinin ciddi rolu var.

Ailə və məktəb arasında qarşılıqlı münasibətlərin artıq kifayət qədər böyük təcrübəsi mövcuddur. Buna qədər təhsillə bağlı istənilən məsələdə məktəb diktə edə biləcək rola sahib idi. Söhbət yalnız sovet dönəmində olduğu kimi, dövlətin təmsilçisi kimi çıxış edən məktəbin üstün mövqeyindən getmir. Məktəb daha hazırlıqlı tərəf idi, müəllimlər təkcə tədris bilikləri ilə deyil, daha geniş dünyagörüşü ilə seçilirdi. Ona görə də məktəb təhsilə aid bütün parametrləri müəyyən edir, çox vaxt bunun üçün valideyn və şagirdlərin rəyinə önəm verilmirdi.

Zaman dəyişmişdir, yeni təcrübələr, yeni paradiqmalar, o cümlədən valideynlərin dəyişməsi onların rolunun artmasına səbəb olmuşdur. Valideynlər indi daha çox uşaqların təhsilinə təsir göstərir, bununla daha çox maraqlanır, uşaqları yönəltməyə çalışırlar. Ona görə də valideyn-məktəb münasibətlərinin əhəmiyyəti artmışdır. Bu, bir sosial sifarişdir.

Belə bir dövrdə valideyn-məktəb münasibətlərinə yenidən baxmaq obyektiv zərurətdir. Ən müxtəlif ölkələrin təcrübəsi göstərir ki, uşaqların tərbiyəsində və dərslərinə hazırlığında problemləri həll etmək ailənin iştirakı ilə daha asan başa gəlir, eyni zamanda, ailələrlə birlikdə daha ciddi uğurlara imza atmaq mümkündür. 

Mütəxəssislər hesab edir ki, məktəb müəllimin avtoriteti üzərində qurulduqda uşaqlar “məktəbli-məktəbli”, “məktəbli-müəllim”  münasibətləri çərçivəsində qalır ki, bu da heç vaxt daha emosional və heç bir marağa söykənməyən doğma valideyn-övlad münasibətləri qədər təsirli deyil. Valideynlərin təhsilə cəlb edilməsi bu qədər incə əhəmiyyətə söykənir. Ailə uşaqlara dünyaya göz açdığı andan bağlı olduğuna görə onun təsiri daha sonrakı yaşlarda da güclü olmaqda davam edir.

Ailə uşaqların intellektual inkişafında da təsirli rola sahibdir. Amerikalı tədqiqatçı Hovard Blum çox ciddi hipotezlə bütün dünyanın diqqətini özünə cəlb edə bilib. Onun tədqiqatlarına görə, maddi və mənəvi təminatlı ailədə böyüyən uşaqlarla bu sahədə problemləri olan ailələrin uşaqlarının əqli inkişafındakı fərq əmsalı 20 balı ötür. Ailənin biliklərin mənimsənilməsinə təsiri danılmazdır.

Uşaqların mədəni səviyyəsi, ictimai dəyərlərə sayğısı, şəxsi motivasiya və əzmi də ailədən birbaşa asılıdır. Valideynlər təhsil sisteminin vacib halqasına daxildir. Məhz onların köməyi və iştirakı ilə ailənin təsirini müsbətə doğru və daha yüksəyə çatdırmaq olar. Ona görə də məktəb və müəllim üçün valideynin etimadını qazanmaq və onu müttəfiqə çevirmək çox vacibdir.

Məktəbdə valideyn-müəllim əməkdaşlığının hazırkı vəziyyətini qiymətləndirməyin ən yaxşı yollarından biri anonim sorğulardır. Həm müəllimlər, həm də valideynlər üçün mövcud olan bu qiymətləndirmələr valideynlərin tələbənin davranışları ilə bağlı müəllim qavrayışları və valideynlərin məktəb və ailə ilə bağlı qavrayışları kimi bir sıra əsas məlumat nöqtələri üzrə geniş perspektiv təklif edir.

Yeni dərs ilinin əvvəlində valideyn-müəllim münasibətinə necə yanaşmağımızdan asılı olmayaraq, bir fakt aydın olaraq qalır: “Uğurlu valideyn-müəllim əməkdaşlığının açarı komanda olmaqdır. Bu əməkdaşlıq tələbənin məktəbdə uğur qazanmasına kömək edən ən güclü vasitədir. Valideynlər və müəllimlər bu əməkdaşlığın dəyərini öyrəndikcə, bütün tələbələrin uğur qazanma qabiliyyətini dəstəkləyən mühit yarada bilərlər.”

İndi bütün dünyada valideynlərlə məktəb arasında münasibətlərin yenidən qurulması ilə bağlı axtarışlar da gedir. Ölkəmiz də “Azərbaycan Respublikasında təhsilin inkişafı üzrə Dövlət Strategiyası” sənədi ilə bu axtarışlara qədəm qoyub. Sənəddə nəzərdə tutulan “Səriştəli valideyn” Proqramı isə həmin istiqamətdə fəaliyyətin bazasına çevrilməlidir.

Mənbələr:

1. Əliyev E. “Valideyn səriştəsinin artırılması. muallim.edu.az; 19 aprel 2019-cu il.
2. How Family Engagement Leads to Student Success. https://www.waterford.org/education/how; 7 july 2022.
3. Epstein, J. L. and K. Salinas. School and Family Partnerships Encyclopedia of Education Research, 6th edition, New York: Macmillan. 2006.

Məqalə Azərbaycan Respublikasının Qeyri-Hökumət Təşkilatlarına Dövlət Dəstəyi Agentliyinin maliyyə dəstəyi ilə “İnnovasiyalara və İnkişafa Dəstək İB-nin həyata keçirdiyi "Ali məktəblərlə valideynlər arasında əlaqələrin yaradılmasına dəstək” layihəsi çərçivəsində hazırlanmışdır.